Tortuların Farklı Çökel Ortamına Taşınması

Tortuların farklı çökel ortamlarına taşınması, jeolojinin temel süreçlerinden biridir. Bu süreç, tortul kayaçların oluşumunda ve jeolojik geçmişin yorumlanmasında önemli rol oynar. Bu makalede, tortuların taşınma mekanizmalarını, farklı çökel ortamlarını ve taşınma ile ilgili jeolojik yapıları inceleyeceğiz.

Ayrışma sonucu oluşan ve yüksek kara alanlarından aşındırılan kalıntılar ile piroklastik malzemeler değişik süreçlerle çökelme havzalarına doğru taşınırlar. Bu taşınmalar;

- Su
  - Kara üzerinde akma, kanal akma
  - Dalgalar, gelgit’ler, okyanus akıntıları vs.
- Hava (rüzgâr)
- Buz
- Gravite (Yer çekimi)
  - Kaya düşmesi (taşınma ortamı gerekmez)
  - Moloz akmaları, türbidit akıntıları (su gerektirir) gibi ortamlar tarafından gerçekleştirilir.

Taşınma Mekanizmaları

Taşınma mekanizmaları, tortuların bir yerden başka bir yere taşınmasını sağlayan süreçlerdir. Jeolojide üç ana taşınma mekanizması vardır:

Sürüklenme

Bu mekanizmada, tortular akışkan bir ortamın tabanında sürüklenir. Akışkan, su, hava veya buz olabilir. Sürüklenme, tortuların taşınmasında en yaygın mekanizmadır.

Sürüklenmeyi etkileyen faktörler

Akışkanın hızı: Akışkan hızı arttıkça, sürüklenen tortuların boyutu da artar.
Akışkanın türbülansı: Türbülans, akışkan içindeki girdap ve dalgalanmalardır. Türbülans arttıkça, daha büyük boyutlu tortular sürüklenebilir.
Tortuların boyutu ve şekli: Büyük ve yuvarlak tortular, küçük ve köşeli tortullara göre daha kolay sürüklenir.
Tabanın eğimi: Eğimin artması, sürüklenme hızını da artırır.

Sürüklenme türleri

Yatak yükü: Bu türde, tortular akışkanın tabanında sürekli temas halindedir.
Askıda yük: Bu türde, tortular akışkan içinde askıda tutulur.
Sıçramalı yük: Bu türde, tortular akışkan tarafından yukarı taşınır ve ardından yere düşer.

Askıda Taşınma

Bu mekanizmada, tortular akışkan içinde askıda tutulur. Akışkanın hızı ve türbülansı, tortuların askıda kalma süresini belirler. Askıda taşınma, ince taneli tortular için tipik bir mekanizmadır.

Askıda taşınmayı etkileyen faktörler

Akışkanın hızı: Akışkan hızı arttıkça, askıda taşınabilecek tortuların boyutu da artar.
Akışkanın türbülansı: Türbülans arttıkça, daha büyük boyutlu tortular askıda taşınabilir.
Tortuların boyutu ve şekli: Küçük ve yuvarlak tortular, büyük ve köşeli tortullara göre daha kolay askıda taşınır.
Tortuların yoğunluğu: Yoğunluğu düşük olan tortular, daha kolay askıda taşınır.

Sıçrama

Bu mekanizmada, tortular akışkan tarafından yukarı taşınır ve ardından yere düşer. Sıçrama, iri taneli tortular için tipik bir mekanizmadır.

Sıçramayı etkileyen faktörler

Akışkanın hızı: Akışkan hızı arttıkça, sıçrayan tortuların boyutu da artar.
Akışkanın türbülansı: Türbülans arttıkça, daha büyük boyutlu tortular sıçrayabilir.
Tortuların boyutu ve şekli: Büyük ve köşeli tortular, küçük ve yuvarlak tortullara göre daha kolay sıçrar.

Farklı Çökel Ortamlar

Farklı çökel ortamları, tortuların biriktiği ve tortul kayaçların oluştuğu çeşitli jeolojik ortamlardır. Her ortamın kendine özgü özellikleri ve tortul birikim şekli vardır. En yaygın çökel ortamları şunlardır:

Kıta İçi Ortamlar

Akarsu Ortamları: Nehirler ve dereler gibi akarsu sistemleri, tortuların taşınması ve biriktirilmesinde önemli rol oynar. Akarsu ortamlarında kum, çakıl ve kil gibi tortullar birikir.
Göl Ortamları: Göller, kıtasal alanda bulunan durgun su kütleleridir. Göllerde genellikle kil, silt ve organik madde gibi ince taneli tortullar birikir.
Bataklık Ortamları: Bataklıklar, suyla doymuş topraklar ve bitki örtüsü ile karakterize edilen alanlardır. Bataklıklarda genellikle organik madde, kil ve silt gibi tortullar birikir.
Çöl Ortamları: Çöller, kurak ve rüzgarlı ortamlardır. Çöllerde kum ve kumtaşı gibi tortullar birikir.

Kıyısal Ortamlar

Kıyı Şeridi Ortamları: Kıyı şeridi, dalgalar, gelgitler ve akıntılar tarafından şekillendirilen deniz ve kara arasındaki bölgedir. Kıyı şeridi ortamlarında kum, çakıl, deniz kabuğu ve kumtaşı gibi tortullar birikir.
Kıta Sahanlığı Ortamları: Kıta sahanlığı, kıyı şeridinden itibaren deniz tabanında 200 metreye kadar uzanan sığ su bölgesidir. Kıta sahanlığı ortamlarında kum, silt, kil ve deniz kabuğu gibi tortullar birikir.

Denizel Ortamlar

Derin Deniz Ortamları: Derin deniz, kıta sahanlığının ötesinde bulunan deniz tabanını kapsar. Derin deniz ortamlarında kil, silt ve organik madde gibi ince taneli tortullar birikir.
Resif Ortamları: Resifler, deniz suyunda yaşayan mercanlar ve diğer deniz canlıları tarafından oluşturulan yapılardır. Resif ortamlarında kireçtaşı ve deniz kabuğu gibi tortullar birikir.

Farklı çökel ortamlarını etkileyen faktörler:

Enerji seviyesi: Ortamın enerji seviyesi, tortuların taşınma ve birikim şeklini etkiler. Yüksek enerjili ortamlarda iri taneli tortullar, düşük enerjili ortamlarda ise ince taneli tortullar birikir.
Suyun derinliği: Suyun derinliği, ışığın nüfuzunu ve tortuların oksijen seviyesini etkiler. Bu da biriktirilen tortuların türünü ve özelliklerini etkiler.
İklim: İklim, ortamın sıcaklığını ve yağış miktarını belirler. Bu da tortuların kimyasal bileşimini ve birikim şeklini etkiler.
Canlı organizmalar: Canlı organizmalar, tortuların üretimini, taşınmasını ve birikimini etkileyebilir.

Taşınma ile İlgili Jeolojik Yapılar

Taşınma, tortuların bir yerden başka bir yere taşınması işlemidir. Bu işlem, su, rüzgar, buzul ve yerçekimi gibi çeşitli etkenler tarafından gerçekleştirilir. Taşınma ile ilgili jeolojik yapılar, tortuların taşınması ve birikmesi sonucu oluşur. Bu yapılar, jeolojik geçmişin yorumlanması ve doğal kaynakların keşfi açısından önemlidir. Taşınma ile ilgili jeolojik yapılar, taşınma şekline ve taşınan tortuların boyutuna göre sınıflandırılabilir.

Taşınma şekline göre sınıflama

Sürüklenme yapıları: Tabakalanma, yığışma yapıları, çapraz tabakalanma ve akıntı izleri gibi yapılar sürüklenme ile oluşur.
Askıda taşınma yapıları: Varve, graded bedding ve pelajik birikimler gibi yapılar askıda taşınma ile oluşur.
Sıçrama yapıları: Sıçrama izleri ve çakıl tabakaları gibi yapılar sıçrama ile oluşur.

Taşınan tortuların boyutuna göre sınıflama

Kumul: Rüzgar tarafından taşınan kumdan oluşan tepe ve sırtlardır.
Lösen: Rüzgar tarafından taşınan silt ve kil boyutlu tortulardan oluşan geniş düzlüklerdir.
Buzul moreni: Buzullar tarafından taşınan tortulardan oluşan sırt ve tepe tabakalarıdır.
Alüvyal yelpaze: Akarsular tarafından taşınan tortulardan oluşan yelpaze şeklindeki birikimlerdir.

Ek Bilgiler

Tortu nelerden oluşur?

Kaya ve minerallerin yanı sıra bitki ve hayvan kalıntılarından tortu oluşabilir. Bir kum tanesi kadar küçük veya bir kaya parçası kadar büyük olabilir. Tortu, erozyon süreciyle bir yerden diğerine hareket eder.

Tortuları taşımak için kullanılabilecek üç ortam nedir?

Sedimanlar kayanın ayrışmasıyla oluşur. Daha sonra ayrışma bölgesinden aşınırlar ve hepsi yerçekiminin etkisi altında çalışan rüzgar, su, buz ve kütle israfı ile taşınırlar.

Çökeltilerin taşınmasının farklı yolları nelerdir?

Tortu taşınmasının en basit tanımı, taneciklerin akışkanlar tarafından taşınmasıdır. Tortul malzemelerin taşındığı ana etkenler arasında yerçekimi (yerçekimi taşınması), nehir ve dere akışı, buz, rüzgar ve nehir ağzı ve okyanus akıntıları bulunur.

Tortu taşınması için en yaygın ortam nedir?

Nehirlerde en yaygın tortu taşıma modları, yatak yükü ve asılı yüktür. Yatak yükü olarak, tortu parçacıkları tuzlanır, yuvarlanır ve kayar, ancak her zaman yatağa yakın durur. Asılı yük olarak, tortu, sıvı türbülansı tarafından su kolonunda taşınır.

Tortu örnekleri nelerdir?

Örneğin, kum ve ince kum nehir suyu ve yatırılır deniz yatağı ulaşan süspansiyon içinde gerçekleştirilebilir sedimentasyon. Gömülürlerse, sonunda litolaşma yoluyla kumtaşı ve silttaşı (tortul kayalar) haline gelebilirler. Üç temel tortul kayaç türü vardır; Breş, çakıltaşı ve şeyl.

Çökeltiyi sınıflandırmanın iki ana yolu nedir?

Çökeltiler litojenik (karadan kayaların erozyonu ile gelir), biyojenik (organizmaların sert kısımlarından, genellikle kalsiyum karbonat ve silikadan türetilir), otojenik (kimyasal veya biyokimyasal reaksiyonlarla çökeltilir) olarak sınıflandırılabilir.

Çökeltiler nerede bulunur?

Kimyasal tortul kayaçlar, okyanustan çöllere ve mağaralara kadar pek çok yerde bulunabilir. Örneğin, çoğu kireçtaşı, kalsiyum karbonatın çökelmesinden ve deniz kabuklu deniz hayvanlarının kalıntılarından okyanusun dibinde oluşur.