Topografik haritalar, arazinin doğal ve insan yapımı özelliklerini gösteren haritalardır. Arazinin şeklini göstermek için eş yükselti eğrileri (eşit yükseklikteki noktaları birleştiren çizgiler) kullanırlar. Yollar, binalar ve köprüler gibi diğer özellikler de haritada gösterilir.
Bir topoğrafik haritanın okunabilmesi içerdiği özel işaretlerle mümkün olmaktadır. Bu işaretlerin bolluğu jeoloğun arazide yerini bulmasında önemli rol oynar. Topoğrafik haritalar üzerinde bulunan başlıca işaretler veya veriler şunlardır:
Eş Yükselti Eğrileri ve Nirengi Noktaları
Eş yükselti Eğrileri
- Aynı yükseklikteki noktaları birleştiren hayali çizgilerdir.
- Haritada kahverengi renkte gösterilirler.
- Eş yükselti eğrileri arasındaki mesafe kontur aralığı olarak adlandırılır.
- Kontur aralığı ne kadar dar olursa, arazi o kadar engebelidir.
- Eş yükselti eğrileri birbirini kesmezler.
- Kapalı eğriler halindedirler.
- En dıştaki eğri en alçak, en içteki eğri ise en yüksek yeri gösterir.
Yeryüzünde üç boyutlu gördüğümüz dereler, tepeler, vadiler sırt ve yamaçları iki boyutlu harita üzerinde gösterebilmemiz ancak topoğrafik haritaların temel öğelerinde mümkün olmaktadır. Bir eş yükseklik eğrisi deniz seviyesine göre belli bir yükseklikte seçilmiş hayali bir yatay düzlemle yeryüzünün (topoğrafik yüzeyin) arakesiti olan eğrinin, harita düzlemi (yatay düzlem) üzerindeki izdüşümdür. Deniz seviyesinden geçen yatay düzlem 0 (sıfır) rakımlı yatay düzlemdir. Bu bakımdan deniz tabanlarına ait eş yükseklik eğrileri (-) deniz seviyesinden yüksekte olan alanların eş yükseklik eğrileri (+) işaretidir.
Nirengi Noktaları
- Haritada belirli bir yüksekliği gösteren noktalardır.
- Deniz seviyesinden yükseklikleri kesin olarak bilinir.
- Eş yükselti eğrilerinin çizilmesinde kullanılırlar.
- Haritada genellikle mavi üçgenlerle gösterilirler.
Eş yükselti eğrileri ve nirengi noktaları, topografik haritaların en önemli iki unsurudur. Bu unsurları anlayarak haritadan en iyi şekilde faydalanabilirsiniz.
Topoğrafik haritalarda eş yükseklik eğrileri ölçeğe göre belirli yükseklikten geçirilir. Örneğin 1/25000 ölçekli topoğrafik haritalarda her 10 metreden bir eş yükseklik eğrisi geçirilir. 50 metre aralıklarla geçirilen eş yükseklik eğrileri ise daha kalın çizgilerle belirtilir. Topoğrafik haritaların okunması açısından eş yükseklik eğrilerinin aşağıda sıralanan özelliklerinin bilinmesi zorunludur.
Drenaj Ağları
Bir bölgenin, bir havzanın sularını boşaltan vadilerin ve vadi kollarının bütün olarak meydana getirdiği ağa drenaj ağı denir. Topoğrafik haritaların drenaj ağları bölgenin litolojisi ve tektoniği ile kontrol edilir. Bu bakımdan drenaj ağları ait oldukları bölgenin jeolojisini yansıtmaları açısından önem taşır.
Örneğin, kafesli drenaj ağı içeren uzunlamasına tepeler kıvrımlı dağları, uzanımı tamamen kesilmiş düzensiz yükseklikteki tepeler fayları, tek tek konik veya koniğe yakın radyal drenaj ağları volkanları temsil ederken, düdenler çukurlar ile karakterize olan topoğrafya ise kireçtaşlarından oluşan bir araziyi temsil eder.
Drenaj ağının özellikleri
- Akarsu: Haritada mavi çizgilerle gösterilir. Akarsuyun büyüklüğü ve tipi çizginin kalınlığı ve rengiyle belirtilir.
- Göl: Haritada mavi renkte ve genellikle kapalı bir eğri ile gösterilir. Gölün büyüklüğü ve şekli haritanın ölçeğine bağlıdır.
- Bataklık: Haritada yeşil renkte ve genellikle dalgalı bir çizgi ile gösterilir.
- Deniz: Haritada mavi renkte ve genellikle dalgalı bir çizgi ile gösterilir.
Durgun Sular
Topografik haritalarda durgun sular, mavi renkte gösterilen ve kapalı eğriler ile çevrili alanlardır. Farklı türde durgun suları gösteren çeşitli semboller ve işaretler kullanılır.
Durgun su türleri
- Göller: Haritada mavi renkte ve genellikle kapalı bir eğri ile gösterilir. Gölün büyüklüğü ve şekli haritanın ölçeğine bağlıdır.
- Bataklık: Haritada yeşil renkte ve genellikle dalgalı bir çizgi ile gösterilir. Bataklıklar, sığ su ve bitki örtüsü ile karakterize edilen alanlardır.
- Gölet: Küçük bir göl olarak tanımlanabilir ve haritada küçük bir mavi daire ile gösterilir.
- Baraj: Yapay olarak oluşturulmuş bir su kütlesidir ve haritada mavi renkte ve baraj sembolü ile gösterilir.
- Sazlık: Sulak alanlarda bulunan bitki örtüsü ile karakterize edilen alandır ve haritada yeşil renkte ve sazlık sembolü ile gösterilir.
Durgun suların önemi
- Bir bölgenin su kaynaklarını gösterir.
- Biyolojik çeşitlilik açısından önemlidir.
- Rekreasyon ve turizm için önemli bir alan olabilir.
- Sulama ve tarımsal faaliyetlerde kullanılır.
Bitki Örtüsü
Topografik haritalarda bitki örtüsü, farklı renkler ve semboller kullanılarak gösterilir. Bu semboller, arazideki bitki örtüsünün türü ve yoğunluğu hakkında bilgi verir.
Bitki örtüsü türleri
- Orman: Haritada yeşil renkte ve genellikle ağaç sembolü ile gösterilir. Ormanların tipi (iğne yapraklı, geniş yapraklı, karışık) de haritada belirtilebilir.
- Otlak: Haritada açık yeşil renkte ve genellikle dalgalı bir çizgi ile gösterilir. Otlaklar, hayvancılık için önemli bir kaynak oluşturur.
- Tarım arazisi: Haritada sarı renkte ve genellikle ekin sembolü ile gösterilir. Tarım arazileri, insan gıdası ve diğer ürünlerin yetiştirilmesi için kullanılır.
- Çöl: Haritada kahverengi renkte ve genellikle kum tepesi sembolü ile gösterilir. Çöller, kurak ve kumlu alanlardır.
- Bataklık: Haritada yeşil renkte ve genellikle sazlık sembolü ile gösterilir. Bataklıklar, sulak alanlarda bulunan bitki örtüsü ile karakterize edilen alandır.
Buzullar ve Sürekli Karlar
Topografik haritalarda buzullar ve sürekli karlar beyaz renkte gösterilir. Bu alanlar, arazinin yüksekliği ve iklimi nedeniyle kalıcı bir şekilde buzla kaplıdır.
Buzullar ve sürekli karların türleri
- Buzul: Haritada beyaz renkte ve genellikle buz kütlesi sembolü ile gösterilir. Buzullar, karın birikmesi ve sıkışması sonucu oluşur ve sürekli hareket halindedir.
- Sürekli kar: Haritada beyaz renkte ve genellikle kar tanesi sembolü ile gösterilir. Sürekli kar, yıl boyunca erimeyen kar örtüsüdür.
Kültürel Yapılar
Topografik haritalarda kültürel yapılar, farklı renkler ve semboller kullanılarak gösterilir. Bu semboller, arazideki insan yapımı yapıların türü ve konumu hakkında bilgi verir.
Kültürel yapı türleri
- Yollar: Haritada kahverengi veya siyah renkte ve genellikle çizgi sembolü ile gösterilir. Yolların tipi (otoyol, ana yol, ara yol) de haritada belirtilebilir.
- Binalar: Haritada kırmızı, gri veya kahverengi renkte ve genellikle dikdörtgen veya kare sembolü ile gösterilir. Binaların tipi (konut, fabrika, okul) de haritada belirtilebilir.
- Köprüler: Haritada kahverengi veya siyah renkte ve genellikle köprü sembolü ile gösterilir. Köprülerin tipi (karayolu köprüsü, demiryolu köprüsü) de haritada belirtilebilir.
- Demiryolu hatları: Haritada siyah renkte ve genellikle çizgi sembolü ile gösterilir.
- Havalanları: Haritada mavi renkte ve genellikle uçak sembolü ile gösterilir.
- Tarihi ve arkeolojik alanlar: Haritada mor renkte ve genellikle tarihi yapı sembolü ile gösterilir.
- Parklar ve yeşil alanlar: Haritada yeşil renkte ve genellikle ağaç sembolü ile gösterilir.