Tortul yapıları oluşturan prosesler
Tortul yapılar akışkan akması, tortu gravite akması, yumuşak-tortu deformasyonu ve biyolojik aktivite gibi çeşitli tortulaşma prosesleri tarafından oluşturulur.
Çökelme esnasındaki veya çökelmeden hemen sonraki ortamsal koşulları yansıtmaları nedeniyle eski çökelme ortamlarının yorumlanması için sedimantologlarca yaygın olarak kullanılmaktadır. Ayrıca bunlar, eski tortul ortamlara ait tortu taşınma mekanizmaları, paleoakıntı yönleri, göreceli su derinliği ve göreceli akıntı hızları gibi özellikleri yorumlamada da yaygın olarak kullanılmaktadır.
Tortul yapıları oluşturan prosesler şunlardır:
- Erozyon: Erozyon, kayaların dış kuvvetler tarafından parçalanması ve taşınması sürecidir. Erozyon, tortul yapıların oluşumunun ilk aşamasıdır.
- Taşıma: Taşıma, tortuların rüzgar, su veya buz gibi dış kuvvetler tarafından taşınması sürecidir. Taşıma, tortuların biriktirme ortamına taşınmasını sağlar.
- Birikme: Birikme, tortuların biriktirme ortamında çökelmesi sürecidir. Birikme, tortul yapıların oluşumunun son aşamasıdır.
- Sıkışma: Sıkışma, tortulların üzerinde biriken daha fazla tortu ile ağırlaşması ve basınç altında kalması sonucunda oluşur. Sıkışma, tortulların daha sıkı bir hale gelmesine ve kayalaşmalarına neden olur.
Kırıntılı tortul yapı süreçleri nelerdir?
Kırıntılı bir tortul kayanın oluşumunda dört temel süreç söz konusudur: esas olarak dalgaların sürtünmesinden kaynaklanan aşınma (erozyon), tortunun bir akıntıyla taşındığı taşıma, tortunun bir kaya oluşturmak için sıkıştırıldığı çökelme ve sıkıştırma.
Kırıntılı tortul yapı süreçleri, kırıntılı tortul kayaçların oluşumunu sağlayan süreçlerdir. Bu süreçler, tortulların oluşumundan, birikmesinden ve sıkışmasından oluşur.
Tortulların oluşumu
Kırıntılı tortulların oluşumu, kayaların parçalanması, taşınması ve birikmesi ile başlar. Kayaların parçalanması, fiziksel veya kimyasal süreçlerle gerçekleşebilir. Fiziksel parçalanma, kayaların dış kuvvetler tarafından kırılması veya aşınması ile oluşur. Kimyasal parçalanma, kayaların içinde bulunan minerallerin kimyasal reaksiyonlar sonucunda çözülmesi ve parçalanması ile oluşur.
Tortulların taşınması
Kırıntılı tortulların taşınması, rüzgar, su veya buz gibi dış kuvvetler tarafından gerçekleşir. Rüzgar, toz ve kum gibi ince taneli tortuları taşıyabilir. Su, kum, silt ve çamur gibi orta ve ince taneli tortuları taşıyabilir. Buz, kaya parçaları, kum ve silt gibi çeşitli boyutlardaki tortuları taşıyabilir.
Tortulların birikmesi
Kırıntılı tortulların birikmesi, tortuların taşınması sonucunda biriktirme ortamında çökelmesi ile oluşur. Biriktirme ortamları, karasal, denizel ve geçiş ortamları olarak sınıflandırılabilir. Karasal ortamlarda, rüzgar, su ve buz gibi dış kuvvetler tarafından taşınan tortular, çöl, nehir ve buzul gibi ortamlarda birikir. Denizel ortamlarda, suyun hareketi sonucunda taşınan tortular, okyanus, göl ve lagün gibi ortamlarda birikir. Geçiş ortamları, karasal ve denizel ortamların arasında kalan ortamlardır. Bu ortamlarda, hem karasal hem de denizel tortular birikebilir.
Tortulların sıkışması
Kırıntılı tortulların sıkışması, tortuların üzerinde biriken daha fazla tortu ile ağırlaşması ve basınç altında kalması sonucunda oluşur. Sıkışma sonucunda, tortular arasındaki boşluklar azalır ve tortular daha sıkı bir hale gelir. Sıkışma, tortul kayaç oluşumunun son aşamasıdır.
Birincil tortul yapılar
Oluştukları tortul kaya ile aynı zamanda üretilen yapılara birincil tortul yapılar denir. Örnekler arasında yataklama veya tabakalaşma, kademeli yataklama ve çapraz tabakalanma yer alır.
Birincil tortul yapılar, tortul kayaçların oluşumu sırasında oluşan yapılardır. Bunlar, tortuların nasıl biriktiğini ve tortuların oluştuğu ortamın özelliklerini yansıtır.
Tortul yapılar neden önemlidir?
Çünkü onlar çökelme ortamını yorumlamak için en değerli özellikler uzaktan da değerlendirilebilir. Çoğu yapının nasıl oluştuğu hakkında çok şey biliyoruz, bu nedenle onları kayalarda bulmak size biriktirme koşulları hakkında çok şey söyleyebilir. Bazı tortul yapı özelliklerine örnekler; tabakalanma, dalgalanma izleri, fosil izleri ve patikalar ve çamur çatlakları gibi özellikleri içerir.
Tortul yapılar, tortul kayaçların oluşumunu ve evrimini anlamamıza yardımcı olan önemli bir araçtır. Tortul yapılar, tortul kayaçlardaki minerallerin, organizmaların ve jeolojik süreçlerin izlerini taşır. Bu izler, jeologlara aşağıdakiler hakkında bilgi sağlayabilir:
- Tortul kayaçların oluştuğu ortamlar: Tortul yapılar, tortunun oluştuğu ortamın özelliklerini yansıtır. Örneğin, kumtaşı içindeki kök izleri, tortunun karasal bir ortamda oluştuğunu gösterir.
- Tortul kayaçların oluşum zamanları: Tortul yapılar, tortul kayaçların oluştuğu zamanın belirlenmesinde yardımcı olabilir. Örneğin, bir kireçtaşı içindeki fosiller, tortul kayağın oluştuğu zamanın belirlenmesinde kullanılabilir.
- Tortul kayaçların evrimi: Tortul yapılar, tortul kayaçların evrimini anlamamıza yardımcı olabilir. Örneğin, bir kumtaşı içindeki stilolitler, tortul kayağın zamanla nasıl değiştiğini gösterir.
Tortul yapılar, jeolojinin birçok alanında kullanılmaktadır. Örneğin, jeologlar tortul yapılar kullanarak geçmiş iklimleri, deniz seviyelerini ve kıtaların hareketlerini inceleyebilirler. Tortul yapılar ayrıca, fosil kayıtlarının yorumlanması ve petrol ve doğal gaz rezervlerinin keşfedilmesinde de kullanılmaktadır.
İkincil tortul yapılar nelerdir?
İkincil tortul yapılar, birincil çökelme meydana geldikten sonra veya bazı durumlarda bir tortul kayanın diyajenezinde oluşur. Yaygın ikincil yapılar, her türlü biyoturbasyon, yumuşak tortu deformasyonu, tepe yapıları, kök izleri ve toprak beneklenmesini içerir.
İkincil tortul yapılar, tortul kayaçlar oluştuktan sonra oluşan yapılardır. Bu yapılar, tortu içindeki kimyasal, fiziksel ve biyolojik süreçlerle oluşur. İkincil yapılar, biriktirme sonrasında koşulların göstergeleri olabilir. Bir tortu içindeki organik maddeler fosillerden daha fazla iz bırakır.
İkincil tortul yapılar, şu şekilde sınıflandırılabilir:
- Biyoturbasiyon yapıları: Biyoturbasiyon, organizmaların tortuyu karıştırması veya hareket ettirmesi işlemidir. Biyoturbasiyon yapıları, kök izleri, solucan yuvaları, kabuk yuvaları ve diğer organizma faaliyetlerinin izlerini içerebilir.
- Diyajenetik yapılar: Diyajenez, tortul kayaç oluşumunun ilk aşamasıdır. Bu aşamada, tortul içindeki mineraller ve organik maddeler birbirleriyle reaksiyona girer ve kayanın özelliklerini değiştirir. Diyajenetik yapılar, stylolitler, konkresyonlar ve fosiller gibi oluşumları içerir.
- Jeolojik olaylarla oluşan yapılar: Tortul kayaçlar, jeolojik olaylar sonucunda da deformasyona uğrayabilir. Bu olaylar, faylanma, kıvrımlanma ve erozyon gibi süreçleri içerebilir. Bu süreçler sonucunda oluşan yapılar, çatlaklar, kıvrımlar ve kırıklardır.
İkincil tortul yapıların bazı örnekleri şunlardır:
- Kök izleri: Kökler, tortuyu karıştırarak ve hareket ettirerek ikincil tortul yapılar oluşturabilir. Kök izleri, genellikle kumtaşı ve kiltaşı gibi gevşek tortul kayaçlarda görülür.
- Solucan yuvaları: Solucanlar, tortuyu karıştırarak ve hareket ettirerek ikincil tortul yapılar oluşturabilir. Solucan yuvaları, genellikle kumtaşı ve kiltaşı gibi gevşek tortul kayaçlarda görülür.
- Kabuk yuvaları: Kabuklular, denizlerde ve göllerde yaşayan hayvanlardır. Kabuklular öldükten sonra kabukları tortu içinde kalabilir ve ikincil tortul yapılar oluşturabilir. Kabuk yuvaları, genellikle kumtaşı ve kireçtaşı gibi tortul kayaçlarda görülür.
- Stylolitler: Stylolitler, tortul kayaçlarda görülen düzensiz düzlemlerdir. Stylolitler, kayadaki minerallerin çözünmesi ve yeniden çökelmesi sonucunda oluşur.
- Konkresyonlar: Konkresyonlar, tortul kayaçlarda görülen küresel veya oval şekilli oluşumlardır. Konkresyonlar, kayadaki minerallerin çökelmesi sonucunda oluşur.
- Fosiller: Fosiller, geçmişte yaşamış organizmaların kalıntılarından veya izlerinden oluşur. Fosiller, tortul kayaçlar içinde yaygın olarak görülür.
Granit tortul bir kaya mıdır?
Hayır, granit tortul bir kaya değildir. Tortul kayaçlar, su, rüzgar veya buz gibi dış kuvvetler tarafından taşınan ve biriktirilen mineral ve kaya parçacıkları ile oluşur. Granit ise, yer kabuğunun derinliklerinde bulunan magmanın soğuması ve katılaşması ile oluşur.
Granit, magma yeraltında nispeten yavaş soğuduğunda oluşan magmatik bir kayadır. Genellikle birincil olarak kuvars, feldispat ve mika minerallerinden oluşur. Bir tortul kaya olan kireçtaşı, doğru koşullar sağlandığında metamorfik kaya mermerine dönüşecektir.
Magma, yer kabuğunun altındaki erimiş kayadır. Yer kabuğunun kırılmalarından veya çatlaklarından yüzeye çıkabilir ve volkanik patlamalara neden olabilir. Magma, yüzeye çıkmadan önce, yer kabuğunun derinliklerinde soğuyabilir ve katılaşabilir. Bu şekilde oluşan kayalara, plütonik kayaçlar veya derinlik kayaçları denir.
Granit, en yaygın plütonik kayaçlardan biridir. Granit, feldispat, kuvars ve mika gibi minerallerden oluşur. Bu mineraller, magmanın soğuması ve katılaşması sırasında kristalleşir. Granit, sert ve dayanıklı bir kayadır. İnşaat, yapı ve süsleme amaçlı yaygın olarak kullanılmaktadır.
Sonuç olarak, granit tortul bir kaya değildir. Tortul kayaçlar, dış kuvvetler tarafından taşınan ve biriktirilen mineral ve kaya parçacıkları ile oluşur. Granit ise, yer kabuğunun derinliklerinde bulunan magmanın soğuması ve katılaşması ile oluşur.
Mermer bir tortul mudur?
Hayır, mermer tortul bir kaya değildir. Tortul kayaçlar, su, rüzgar veya buz gibi dış kuvvetler tarafından taşınan ve biriktirilen mineral ve kaya parçacıkları ile oluşur. Mermer ise, kireçtaşı adı verilen tortul bir kayanın yüksek basınç ve sıcaklık altında başkalaşımından oluşur.
Kireçtaşı ile mermer arasındaki temel fark; mermer, kireç taşının il hali olmasıdır. Kireçtaşı başkalaşmışa (metamorfizma) uğraması sonucu mermer oluşur. Bu sebeple mermer tortul değil, başkalaşmış (metamorfizma) kayacıdır.
Kalker, denizlerde ve göllerde yaşayan organizmalardan oluşan kalsiyum karbonat minerali, kalsit ile oluşur. Bu organizmaların ölümünden sonra kalsit, su altında çöker ve kireçtaşı kayaları oluşturur. Mermer, bu kireçtaşı kayalarının derinlerde, yer kabuğunun altındaki yüksek sıcaklık ve basınç altında başkalaşımından oluşur.
Bu işlem sırasında, kireçtaşı kayasındaki kalsit yeniden kristalleşir ve daha sert ve yoğun bir malzeme olan mermere dönüşür. Mermer, dekoratif bir taş olarak yaygın olarak kullanılmaktadır. Parlatıldığında ve cilalandığında, mermer güzel bir görünüme sahiptir ve oymalar ve diğer süslemeler için kullanılabilir. Mermer ayrıca, binalarda ve diğer yapılarda kaplama ve döşeme malzemesi olarak da kullanılmaktadır.