Kırıntılı çizgisel kıyı ortamların oluşum koşulları
Nehirlerin denizlere taşıdıkları malzemenin yerinde çökelmesine engel olacak şiddetteki dalga, gel-git, uzun kıyı akıntıları ile okyanusal akıntılar gibi denizel-işlevler, getirilen gereci yerinden alarak kıyı çizgisine paralel zonlar halinde ve yeniden işleyerek yayarlar. Sonuçta, çoğunlukla tane boyunun yukarıya doğru giderek irileştiği fasiyes toplulukları oluşur.
Kırıntılı çizgisel kıyı ortamlarının oluşum koşulları şunlardır:
- Yüksek dalga ve gelgit enerjisi: Kırıntılı çizgisel kıyı ortamları, genellikle dalga ve gelgit enerjisinin yüksek olduğu alanlarda görülür. Dalga ve gelgit enerjisi, kıyıda bulunan kayaları parçalayarak kırıntı materyallerinin oluşmasını sağlar.
- Küçük eğimli kıyılar: Kırıntılı çizgisel kıyı ortamları, genellikle küçük eğimli kıyılarda görülür. Küçük eğimli kıyılar, kırıntı materyallerinin birikmesine ve bir kıyı oluşumuna izin verir.
- Kuvvetli rüzgarlar: Kuvvetli rüzgarlar, kıyıda bulunan kırıntı materyallerini taşıyarak kıyı boyunca birikmesine yardımcı olabilir.
Kırıntılı çizgisel kıyı ortamları, çeşitli şekillerde sınıflandırılabilir. Bu sınıflandırmalardan biri, kıyı boyunca uzanan kırıntı materyallerinin boyutuna göre yapılır. Bu sınıflandırmaya göre, kırıntılı çizgisel kıyı ortamları şunlardır:
- Kumsallar: Kumsallar, genellikle ince kumdan oluşan kırıntılı çizgisel kıyı ortamlarıdır.
- Çakıllı kıyılar: Çakıllı kıyılar, genellikle çakıldan oluşan kırıntılı çizgisel kıyı ortamlarıdır.
- Kayalık kıyılar: Kayalık kıyılar, genellikle kaya parçalarından oluşan kırıntılı çizgisel kıyı ortamlarıdır.
Kırıntılı çizgisel kıyı ortamları, çeşitli ekosistemlere ev sahipliği yapar. Bu ekosistemlerde, çeşitli bitki ve hayvan türleri yaşar. Örneğin, kumsallar, deniz kaplumbağaları, deniz kuşları ve çeşitli deniz memelileri için önemli yaşam alanlarıdır. Çakıllı kıyılar, ise çakıl kuşları gibi bazı kuş türleri için önemli yaşam alanlarıdır.
Kıyıdan açık denize doğru alt ortam ve fasiyesleri
Güncel çizgisel kıyılar ikisi yüksek, diğer ikisi de düşük enerjili olmak üzere ve birbirlerine geçişli dört sedimanter ortamdan oluşur. Bunlar karadan denize doğru; yüksek enerjili flüviyal kıyı düzlükleri, düşük enerjili lagünler ve gel-git karmaşığı, yüksek enerjili set adaları ve düşük enerjili kıyı ötesi denizel şelf ortamlarıdır.
Kıyıdan açık denize doğru alt ortam ve fasiyesleri, kıyıya yakın olan ve dalga ve gelgit enerjisinin daha yüksek olduğu ortamlardan açık denizde bulunan ve dalga ve gelgit enerjisinin daha düşük olduğu ortamlara doğru bir değişim gösterir.
Kıyıdan açık denize doğru alt ortam ve fasiyesleri
Kıyısal ortamlar
Kıyısal ortamlar, kıyıya yakın olan ve dalga ve gelgit enerjisinin daha yüksek olduğu ortamlardır. Bu ortamlar, genellikle kırıntılı çizgisel kıyılar, kıyı kumulları, lagünler ve deltalar gibi ortamlardan oluşur.
- Kırıntılı çizgisel kıyılar: Kırıntılı çizgisel kıyılar, genellikle kum, çakıl veya kaya parçalarından oluşan kıyılardır. Bu kıyılar, dalga ve gelgit enerjisinin yüksek olduğu alanlarda görülür.
- Kıyı kumulları: Kıyı kumulları, rüzgar tarafından taşınan kumdan oluşan kıyılardır. Bu kumullar, genellikle kıyı boyunca uzanan ve dalga ve gelgit enerjisinin yüksek olduğu alanlarda görülür.
- Lagünler: Lagünler, kıyıda bulunan ve deniz ile bağlantısı olan kapalı su kütleleridir. Lagünler, genellikle kıyı kumulları veya deltalar tarafından oluşturulur.
- Deltalar: Deltalar, akarsuların taşıdığı alüvyonların birikmesiyle oluşan kıyılardır. Deltalar, genellikle kırıntılı çizgisel kıyılar ile birlikte görülür.
Kıyı-açık deniz geçiş ortamları
Kıyı-açık deniz geçiş ortamları, kıyı ile açık deniz arasında yer alan ve dalga ve gelgit enerjisinin daha düşük olduğu ortamlardır. Bu ortamlar, genellikle sığ denizler, dalgakıranlar ve yarık koylar gibi ortamlardan oluşur.
- Sığ denizler: Sığ denizler, kıyıdan açık denize doğru bir geçiş bölgesidir. Bu denizler, genellikle 50 metre derinliğe kadar olan denizlerdir.
- Dalgakıranlar: Dalgakıranlar, kıyıdan açık denize doğru inşa edilen ve dalga enerjisini azaltmak için kullanılan yapılardur. Dalgakıranlar, genellikle sığ denizlerde ve kıyı-açık deniz geçiş ortamlarında görülür.
- Yarık koylar: Yarık koylar, kıyıdan açık denize doğru uzanan ve dalga enerjisini azaltan koylardır. Yarık koylar, genellikle sığ denizlerde ve kıyı-açık deniz geçiş ortamlarında görülür.
Açık deniz ortamları
Açık deniz ortamları, kıyıdan uzakta bulunan ve dalga ve gelgit enerjisinin daha düşük olduğu ortamlardır. Bu ortamlar, genellikle derin denizler, deniz tabanı yükseltileri ve derin deniz çukurları gibi ortamlardan oluşur.
- Derin denizler: Derin denizler, 50 metre derinlikten daha fazla olan denizlerdir. Bu denizler, genellikle açık deniz ortamlarında görülür.
- Deniz tabanı yükseltileri: Deniz tabanı yükseltileri, deniz tabanında bulunan ve deniz seviyesinden daha yüksek olan bölgelerdir. Deniz tabanı yükseltileri, genellikle açık deniz ortamlarında görülür.
Derin deniz çukurları
Derin deniz çukurları, deniz tabanında bulunan ve deniz seviyesinden daha düşük olan bölgelerdir. Genellikle açık deniz ortamlarında görülür.
Kıyıdan açık denize doğru alt ortam ve fasiyeslerinin değişimi
- Dalgaların enerjisi: Dalgaların enerjisi, kıyıdan açık denize doğru azalır. Bu nedenle, kıyıdan açık denize doğru alt ortam ve fasiyeslerinde, dalgaların etkisine bağlı olarak bir değişim görülür.
- Gelgitlerin enerjisi: Gelgitlerin enerjisi, kıyıdan açık denize doğru azalır. Bu nedenle, kıyıdan açık denize doğru alt ortam ve fasiyeslerinde, gelgitlerin etkisine bağlı olarak bir değişim görülür.
- Derinlik: Derinlik, kıyıdan açık denize doğru artar. Bu nedenle, kıyıdan açık denize doğru alt ortam ve fasiyeslerinde, derinliğe bağlı olarak bir değişim görülür.
Flüviyal (Akarsulu) Kıyı Düzlükleri
Başlıca menderesli mecra ve taşkın ovaları fasiyesleri ile karakterizedir. Fosil topluluğunu tatlı su omurgasızlarının kalıntılarıyla birlikte, kemik parçaları, odun parçaları, diğer türlü bitki artıkları gibi karasal kökenli parçalar oluşturur. Denize doğru bataklıklara, gel-git düzlüklerine ve lagünlere geçerler.
Lagünler ve Gel-Git Karmaşıklar
Denizden set adaları ile ayrılırlar. Derinlikleri çoğunlukla birkaç metreyi geçmeyen, gel-git enerjisinin baskın olduğu sınırlı ortamlardır. Çökelen malzemenin kaynağını karadan temin edilen az orandaki klastikler, set adalarından sağlanan ince taneli ve süspansiyon malzemesi oluşturur.
Az oranda da olsa biyokimyasal çökelim söz konusudur. Gel-git enerjisinin hakim olduğu düzlüklerde akıntı kırışıklı ve biyotürbasyonlu, çeşitli tipte laminalı çamurlar, siltler ve çok ince taneli kumlar bulunur. Lagünlerin gel-git zonu altında kalan düşük enerjili kısımlarında ince laminalı çamurlar ile siltler ve yer yer az oranda kırışıklı ince kumlar bulunur. Biyotürbasyon yaygındır.
Bariyer Adaları
Çizgisel kırıntılı kıyı as ortamlarının en yüksek enerjili zonudur. İyi boylanmış, yıkanmış kum ve denizel fauna kırıntılarından oluşurlar. Lagünlere bakan arka cephelerinde karaya doğru eğimli teknemsi ve düzlemsel çapraz tabakalar bulunur. Barların en üst kısımlarında rüzgarların oluşturduğu kumullar görülebilir.
Bariyer adaları yer yer çapraz tabakalı kumları içeren gel-git kanalları tarafından kesilebilir. Bu adaların arka kısımlarında normal şartlarda gel-git düzlükleri bulunur. Özellikle fırtınalı denizlerin hakim olduğu bölgelerde zaman zaman büyük fırtınaların oluşturduğu dalgalar, bariyer kumlarını yerinden söküp alarak bar arkasına sürükler ve sonuçta yelpaze şeklinde ince bir kum yaygısı oluşur.
Kıyı Ötesi (Offshore) Denizel Şelf
Bariyer adalarından denize doğru olan, tane boyunun giderek inceldiği ve dalga tabanının altında çamurlara dönüştüğü ortamdır. Denizel fauna içerirler ve değişen oranlarda biyotürbasyonludurlar.