Tonya – Düzköy yöresi Trabzon ilinin güneybatısında yer alır. Bölgede Üst Kretase – Tersiyer volkanizmasının yaygın olmasına karşılık, yer yer çok iyi gelişmiş tortul istifler yüzeyler. Bu yöre Jura‘dan başlayarak Tersiyer sonuna kadar tüm Pontidleri karakterize eden istiflerin varlığı ile dikkat çeker. Aşağıda inceleme alanında yüzeylenen Üst Kretase ve Tersiyer yaşlı birimlerin ayrıntılı litolojik tanımlamaları verilmiştir.
1. Gürgendağ Yayla formasyonu (Liyas – Dogger), 2. Berdiga formasyonu (Malm – Alt Kretase), 3. Düzköy formasyonu (Kampaniyen – Maestrihtiyen), 4. Tonya formasyonu (Kampaniyen – Daniyen), 4a. Şahinkaya üyesi (Kampaniyen – Daniyen), 5. Foldere formasyonu (Lütesiyen), 6. Karadağ formasyonu (Miyo – Pliyosen ?), 7. Fay, 8. Kesit yerleri.
Düzköy Formasyonu (Üst Kretase)
Bu formasyon inceleme alanında başlıca Kale Dere vadisi boyunca Gürgendağ Köyü, Çal Köyü, Doğankaya köyü, Çayıriçi Köyü, Huni Dere, Çayırbağ nahiyesi ve Düzköy ilçesi dolaylarında yüzeyler. Birim yaygın olarak Düzköy dolaylarında gözlendiği için Düzköy formasyonu olarak adlandırılmıştır.
Düzköy formasyonu tortul arakatmanlar içeren andezit, bazaltik ve dasitik lav ve bunların piroklastları ile volkani-klastiklerden meydana gelmiştir. Birimi oluşturan andezitik-bazaltik kayaçlar çoğunlukla ayrışmış olup, küresel ayrışma (exfoliasyon) ve yastık lav (pillov lav) yapılarıyla tipiktirler. Dasitlerde ise tipik olarak soğuma kolonu yapıları gözlenmektedir. Tortul kayaçlarda ise, tüflerle arakatkılı kumlu, killi kayaçlar ve özellikle bir kaç seviye halinde gözlenen kırmızı renkli, ince tabakalı mikritik ve biyomikritik kireçtaşlarından oluşturmaktadır.
Düzköy formasyonunun alt sınırı inceleme alanında (Gürgendağ Y.) Üst Jura – Alt Kretase yaşlı Berdiga formasyonu ile tektonik dokanaklıdır. Formasyonun üst sınırı ise Kampaniyen – Maestrihtiyen yaşlı Tonya formasyonu ile geçişli ve uyumludur. Birimin yaklaşık kalınlığı 1500 – 2500 metre arasında değişmektedir.
Formasyon içinde yer alan kırmızı renkli kireçtaşı seviyeleri bol olarak; Globotruncana cf. arca (Cushman), Globotruncana arca (Cushman), Globotruncana linneiana (d’Orbigny), Globotruncanita cf. calcarata (Cushman), Globotruncanita stuartiformis (Dalbiez), Globotruncanita stuarti (de Lapparent), Gansserin cf. gansseri (Bolli), Rosit formicata (Plummer), Heterohelix globulosa (Ehrenberg) faunası içerirler. Bu fosil topluluğuna göre formasyon Kampaniyen – Maestrihtiyen yaşı verilmiştir.
Düzköy formasyonu, asidik ve özellikle bazik karakterde denizaltı volkanizmasının etken olduğu bir ortamda meydana gelmiştir. Volkanik faaliyetlerin sakinleştiği dönemlerde kırmızı biyomikritikler ve tortul ara seviyeler çökelmiştir. Yastık lavların tipik bir denizaltı volkanizmasını göstermektedir. Ayrıca kırmızı biyomikritiklerdeki fauna da derin denizel bir ortamı yansıtmaktadır.
Tonya Formasyonu (Üst Kretase – Paleosen)
Bu birim inceleme alanı içerisinde başlıca Tonya ilçe merkezi ile, Ağırköy, Muratlı, Ortamahalle ve Karşlar Mahallesi ve ayrıca Tonya’nın güneydoğusuna doğru devam ederek Baykuş Tepe, (Sıdıksa) kuzeyi, Şahinkayaları, Mağarataşı Tepe, Menteşe Mezraası ile Çalköyü kuzey kesimlerinde yüzeyler. Beyaz renkli kireçtaşı ve marn ardalanmasından oluşan bu birim en yaygın ve tipik olarak Tonya yöresinde yüzeylendiği için Tonya formasyonu olarak adlandırılmıştır. Ayrıca Düzköy‘ün batısında bu formasyon içerisinde yer alan ve masif kireçtaşlarından oluşan istif ise Şahinkaya üyesi olarak adlandırılmıştır.
Tonya formasyonu esas olarak ince – orta tabakalı, beyaz renkli kireçtaşı, kumlu kireçtaşı ve marn ardalanmasından oluşmuştur. Ancak inceleme alanının doğusunda yanal yönde ve üste kayma (slump) yapıları gözlenir. Birimlerden alınan kireçtaşlarının mikroskopik incelemelerinde bunların çoğunluğunun mikritik kireçtaşı daha az bir bölümünde ise biyomikrit oldukları gözlenmiştir. Tonya formasyonunun alt sınırı Düzköy formasyonu ile uyumludur. Birimi Foldere formasyonu uyumsuz olarak üstler. Tonya Formasyonu yanal yönde ve üste doğru Şahinkaya üyesine geçer.
Birimin Tonya – Karşılar Mahallesinde ölçülen kalınlığı 317 metredir. Tonya – Karşılar mahallesinde ölçülen tip kesitinin 312 metrelik bölümünden alınan örneklerin paleontolojik incelenmesinde, Globotruncana lapparenti Brotzen, Globotruncana bulloides Vogler, Globotruncana cf. arca (Cushman), Globotruncana linneiana (d’Orbigny), Globotruncana cf. falsostuarti Sigal, Globotruncanita cf. stuartiformis (Dalbiez), Globotruncanita stuarti (de Lapparent), Globotruncanite cf. subspinosa (Pessagno), Rugoglobigerina rugosa (Plummer), Rosita fornicata (Plummer), Gansserina gansseri (Bolli) faunası bulunarak Kampaniyen – Maestrihtiyen yaşı elde edilmiştir. Kesitin 5 metrelik en üst bölümünden alınan örneklerin paleontolojik incelemesinde ise, Morozovella pseudobulloides (Plummer), Planorotalites compressa (Plummer), Globigerina triloculinoides (Plummer), Globigerinidae faunası bulunarak Daniyen (Paleosen) yaşı elde edilmiştir. Paleontolojik verilere göre Tonya formasyonuna Kampaniyen – Daniyen yaşı verilmiştir. Bu paleontolojik ve sedimantolojik veriler Üst Kretase yaşlı çökellerin tedrici olarak Alt Tersiyer’e geçtiklerini göstermektedir.
Birim; litolojik, paleontolojik ve sedimantolojik özelliklerinden dolayı derin denizel bir ortamda çökelmiştir. Ancak inceleme alanının orta kesimlerinde kalan bölgede sığ ortam koşulları nedeniyle Şahinkaya üyesini oluşturan resifal kireçtaşları meydana gelmiştir.
Şahinkaya Üyesi (Üst Kretase – Paleosen)
Bu birim inceleme alanında başlıca Şahinkayaları, Doğanköy (Sadıksa) kuzeyi, Kayaüstü mezraası, Mağarataşı Tepe ve Çalköy dolaylarında yüzeyler. Birim tipik olarak Şahinkayalar’da görüldüğü için Şahinkaya üyesi olarak adlandırılmıştır.
Birim esas olarak masif ve yer yer kalın tabakalanma gösteren fosilli (rudistli), resifal kireçtaşlarından oluşmuştur. Birimin taban düzeylerinde yer yer kırmızımsı renkli kireçtaşı ve kumlu kireçtaşları yer alır. Bu üye arazide yarlar (falezler) oluşturmasıyla tipiktir. Birimden alınan örneklerin mikroskopik incelemelerinde bunların çoğunluğunun biyosparit ve kumlu biyosparitlerden oluştuğu gözlenmiştir.
Şahinkaya üyesinin alt sınırı Tonya formasyonu ile geçişli ve uyumludur. Üyenin üzerine ise uyumsuz olarak Foldere formasyonu oturur. Ayrıca Şahikaya üyesi yanal yönde de Tonya formasyonu ile geçişlidir. Üyenin Şahinkayalar’da ölçülen kalınlığı 125 metredir. Şahinkaya üyesi Üst Kretase – Tersiyer çökel havzasının sığ bir eşiğinde oluşmuş resifal kireçtaşı olarak yorumlanabilir.
Foldere Formasyonu (Orta Eosen)
Bu birim inceleme alanının kuzey – kuzeybatı bölümünde başlıca Foldere vadisi boyunca Melikşah, Karağaçlı Köyü, Bangallı, Kıran, Muratlı ve Yenimahalleler ile Yaylacık Öbası, Zeyret Tepe, Veli Tepe, Kırıklı Tepe ve Mevlüt Tepe dolaylarında yüzeyler. Birim en tipik ve yaygın olarak Foldere vadisi boyunca gözlendiği için Foldere formasyonu olarak adlandırılmıştır.
Formasyon esas olarak, masif ve kalın katmanlanma gösteren ve tortul ara katmanlar içeren andezit ve bazaltik lav piroklastlarından ile volkani-kalstik kayaçlardan meydana gelmiştir. Mikroskopik incelemelerde bunların mikrolitik porfirik doku gösteren ayrışmış andezitlerden oluştuğu gözlenmiştir. Formasyonun alt seviyesinde ise gri siyah renkli, bol Nummulites fosilli, marn ve şeyller ile kumtaşları yer almaktadır. Birimin alt sınırı Kampaniyen – Daniyen yaşlı Tonya formasyonu ile üst sınırı ise Neojen (?) yaşlı Karadağ formasyonu ile uyumsuzdur. Foldere formasyonunun inceleme alanındaki kalınlığı 500 – 1250 metre arasında değişmektedir.
Birimin tabanında yer alan şeyi ve kumtaşlarında bulunan Nummulites laevigatus (Bruguiere), Nummulites lehneri Schaub, Nummulites uranensis (de la Harpe), Nummulites pinfoldi Davies, Assilina exonses (Sowerby), Discocyclina sp. fosillere göre formsyona Alt – Orta Lütesiyen yaşı verilmiştir. İstif, litolojik özelliklerinden dolayı volkanik faaliyetlerin egemen olduğu denizel bir ortamda gelişmiştir.
Karadağ Formasyonu (Miyo – Pliyosen ?)
Bu birim inceleme alanının kuzeydoğu kesiminde Karadağ ve çevresinde bulunan Çal Yayla, Rısafa Obası, Taşboğazı Yayla, Arklı Yayla, Düz Yayla ve Balıklı Oba yörelerinde yüzeyler. Birim çok tipik olarak Karadağ (Sisire T.) tepede gözlendiği için Karadağ formasyonu olarak adlandırılmıştır.
Birim esas olarak bazaltik lav, tüf ve aglomeralardan oluşmuştur. Formasyonun önemli bölümünü oluşturan aglomeralar, olivin – ojitli bazalt çakıllarından meydana gelmiş olup, çakıl boyutları 1 – 30 santimetre arasında değişmektedir. Birimden alınan örneklerinde mikroskopik incelemelerinde, bunların mikrolitik porfirik strüktür gösteren olivin – ojitli bazalt oldukları anlaşılmıştır. Formasyonun tip yeri Karadağ‘dadır. Bu formasyon inceleme alanının en genç birimi olup alttaki birimleri uyumsuz olarak üstler. Birimin kalınlığı 100 – 200 metre arasında değişmektedir.
Birimin yaşını doğrudan doğruya verebilecek herhangi bir fosile rastlanamamıştır. Bu formasyonu oluşturan lavlar, Lütesiyen yaşlı Foldere formasyonu keserek yayılmış genç ve karasal bir volkanizmanın ürünleridir. Bu nedenle bu birimin yaşını Neojen (Miyo – Piyosen ?) olarak kabul edebiliriz.
Kaynak: Korkmaz, S.. 1993. Tonya – Düzköy (Gb Trabzon) yöresinin stratigrafisi, Türkiye Jeoloji Bülteni, 36/1, 151 – 157.