Jeoloji mühendisliği programında yer alan jeoistatistik dersi, yeraltı ve yerüstü jeolojik verilerin analizi ve yorumlanması için istatistiksel yöntemlerin kullanımı üzerine yoğunlaşır. Bu bağlamda, “Kutu Grafikleri” önemli bir görsel veri analiz aracı olarak karşımıza çıkar.

Kutu Grafiği Nedir?

Kutu grafiği, bir veri setinin dağılımını görsel olarak özetleyen bir grafik türüdür. Temel olarak, beş sayılı özet tablosunu (minimum, 1. çeyrek, medyan, 3. çeyrek, maksimum) ve aykırı değerleri gösterir. Kutu grafiği, bir veri setinin temel istatistiksel özelliklerini görsel olarak gösteren bir grafik türüdür. Beş sayılı özet tablosunu ve aykırı değerleri kullanarak veri setinin dağılımı hakkında hızlı ve kolay bir şekilde bilgi edinmemizi sağlar.

Kutu Grafiğinin Avantajları

Kutu grafikleri, jeoistatistik ve diğer bilim dallarında veri analizinde kullanılan güçlü bir araçtır. Bu grafiklerin sunduğu birçok avantaj, jeolojik problemlere dair görsel ve kapsamlı bir bakış açısı kazanmamızı sağlar.

Hızlı ve Kolay Görselleştirme

Kutu grafikleri, karmaşık veri setlerini basit ve anlaşılır bir şekilde görselleştirmeye yardımcı olur. Kutunun genişliği, medyan ve bıyıklar gibi görsel öğeler, verilerin dağılımı, merkez eğilimi, değişkenlik ve olası aykırı değerler hakkında hızlı bir şekilde bilgi edinmemizi sağlar. Bu sayede, jeolojik problemlerin temel özelliklerini anında kavrayabilir ve analizlerimize yön verebiliriz.

Merkez Eğilimi ve Değişkenlik

Kutu grafiği, medyan ve çeyrek değerlerini kullanarak veri setinin merkez eğilimi ve değişkenliği hakkında bilgi verir. Medyan, verilerin tam ortasındaki değeri gösterirken, çeyrek değerleri veri setinin dörtte birlik dilimlerini ayırır. Bu bilgiler ışığında, jeolojik bir parametrenin ortalama değerini ve veri setinin ne kadar yayıldığını kolayca değerlendirebiliriz.

Çarpıklık ve Aykırı Değerlerin Belirlenmesi

Kutu grafikleri, veri setinin simetri veya asimetrisini (çarpıklık) görsel olarak gösterir. Medyanın konumu ve bıyıkların uzunluğuna bakarak, verilerin hangi yöne doğru eğilimli olduğunu ve olası aykırı değerlerin varlığını belirleyebiliriz. Bu bilgiler, jeolojik problemlerin yorumlanmasında ve olası anomalilerin keşfedilmesinde önemli rol oynar.

Farklı Veri Setlerinin Karşılaştırılması

Kutu grafikleri, farklı jeolojik katmanlar, toprak örnekleri veya hidrolojik veriler gibi farklı veri setlerini kolayca karşılaştırmamızı sağlar. Aynı ölçekte oluşturulan kutu grafikleri, her bir veri setinin dağılımını ve özelliklerini görsel olarak karşılaştırarak jeolojik parametreler arasındaki ilişkileri ve değişimleri analiz etmemize yardımcı olur.

Kolay Yorumlanabilirlik

Kutu grafikleri, jeoloji mühendisleri ve diğer jeoloji uzmanları tarafından kolayca yorumlanabilir. Görsel öğeler ve basit istatistiksel bilgiler, jeolojik problemlere dair hızlı ve anlamlı yorumlar yapmamızı sağlar. Bu sayede, jeolojik risklerin değerlendirilmesi, kaynak potansiyelinin belirlenmesi ve mühendislik projelerinin planlanması gibi alanlarda kutu grafikleri önemli bir rol oynar.

Kutu Grafiği Bileşenleri

Kutu grafikleri, jeoistatistik ve diğer bilim dallarında veri analizinde kullanılan güçlü bir araçtır. Bu grafiklerin temelini oluşturan bileşenler, veri setinin görsel ve kapsamlı bir şekilde yorumlanmasını sağlar.

Kutu

Grafiğin en temel bileşeni kutudur. Medyan ve 1. ve 3. çeyrekler arasındaki veri aralığını gösterir. Kutu, dikey olarak yerleştirilmiş ve genişliği veri setinin değişkenliği ile orantılıdır.

Medyan

Kutunun tam ortasında bulunan yatay çizgidir. Verilerin tam ortasındaki değeri gösterir ve veri setinin merkez eğilimini temsil eder. Medyan, jeolojik bir parametrenin ortalama değerine yakın bir değer gösterir.

1. ve 3. Çeyrekler

Kutunun alt ve üst sınırlarını belirleyen yatay çizgilerdir. Verilerin %25’lik ve %75’lik dilimlerini temsil eder. 1. çeyrek, veri setinin alt çeyreğini ve 3. çeyrek ise üst çeyreğini gösterir.

Kutu Genişliği

Kutu genişliği, 1. ve 3. çeyrekler arasındaki veri aralığını gösterir. Geniş bir kutu, daha fazla değişkenlik ve daha dar bir kutu ise daha az değişkenlik anlamına gelir. Jeolojik bir parametrenin değerlerinin ne kadar yayıldığını görsel olarak değerlendirmemize yardımcı olur.

Kutu Renklendirme

Bazı kutu grafiklerinde, kutular farklı renklerle doldurulabilir. Renklendirme, farklı veri setlerini veya kategorileri ayırt etmek için kullanılabilir. Jeolojik parametrelerin farklı kategorilerde (örneğin kayaç türü) nasıl dağıldığını görsel olarak değerlendirmemize yardımcı olur.

Kutu Konumu

Kutu grafiğinde birden fazla kutu yer alabilir. Kutuların yatay konumu, farklı veri setlerini veya kategorileri karşılaştırmamızı sağlar. Jeolojik parametrelerin farklı jeolojik katmanlarda veya farklı bölgelerde nasıl değiştiğini görsel olarak değerlendirmemize yardımcı olur.

Kutu Yorumlama

Kutu grafiğindeki kutuyu yorumlarken aşağıdakileri göz önünde bulundurmalıyız:

Medyanın konumu: Veri setinin merkez eğilimi hakkında bilgi verir.

Kutu genişliği: Veri setinin değişkenliği hakkında bilgi verir.
Renklendirme: Farklı veri setlerini veya kategorileri ayırt etmemize yardımcı olur.
Kutu konumu: Farklı veri setlerini veya kategorileri karşılaştırmamıza yardımcı olur.

Dikey Çizgiler (Bıyıklar)

Kutu grafiğinin önemli bir bileşeni olan dikey çizgiler, “bıyıklar” olarak adlandırılır. 1. ve 3. çeyreklerden 1.5 IQR (interquartile range) uzaklıktaki değerlere kadar uzanan bu çizgiler, veri setinin yayılma aralığı ve olası aykırı değerler hakkında bilgi verir.

IQR (Interquartile Range)

IQR, 3. çeyrekten 1. çeyrek çıkarılarak hesaplanır. Verilerin %50’lik diliminin genişliğini gösterir. IQR, veri setinin ne kadar yayıldığını ve merkez eğilimden ne kadar sapma olduğunu gösteren önemli bir istatistiksel ölçüttür.

Bıyıkların Ucu

Bıyıkların ucu, IQR’ın 1.5 katından daha uzakta bulunan değerleri gösterir. Bu değerler, aykırı değerler olarak kabul edilir ve jeolojik açıdan önemli bilgiler sağlayabilir. Aykırı değerler, veri setinin beklenen aralığın dışına çıkan ve olağan dışı bir durumu gösteren değerlerdir.

Bıyıkların Yorumlanması

Yorumlanmasında aşağıdakiler göz önünde bulundurulur:

Bıyıkların uzunluğu: Veri setinin yayılma aralığı hakkında bilgi verir. Uzun bıyıklar, daha geniş bir veri aralığı ve daha fazla değişkenlik olduğunu gösterir.

Bıyıkların eğimi: Veri setinin simetri veya asimetrisi hakkında bilgi verir. Bıyıklar bir tarafa daha uzunsa, veri seti asimetriktir.
Aykırı değerlerin varlığı: Jeolojik açıdan önemli olabilecek olağan dışı değerleri gösterir.

Bıyıkların Örnek Kullanımı

Bir jeoloji mühendisi, farklı kayaç türlerinde bulunan bir elementin konsantrasyonunu analiz etmek için kutu grafiği kullanabilir. Bıyıkların uzunluğu, her bir kayaç türünde elementin konsantrasyonunda ne kadar değişkenlik olduğunu gösterir. Bıyıkların eğimi, elementin konsantrasyonunun hangi kayaç türünde daha yüksek veya daha düşük olduğunu gösterir. Aykırı değerler, elementin konsantrasyonunda beklenmedik şekilde yüksek veya düşük olan kayaç örneklerini gösterir.

Bıyıkların Jeolojide Kullanımı

Bıyıklar, jeolojide birçok farklı alanda kullanılabilir. Örneğin:

Farklı jeolojik katmanlarda bulunan elementlerin dağılımını karşılaştırmak
Toprak örneklerindeki besin maddelerinin değişkenliğini değerlendirmek
Hidrolojik verilerde akış hızı ve seviyesindeki değişimleri incelemek

Jeoteknik verilerde zemin mukavemeti ve sıkıştırılabilirlik özelliklerini karşılaştırmak

Noktalar (Aykırı Değerler)

Kutu grafiklerinde, IQR’ın (interquartile range) 1.5 katından daha uzakta bulunan değerler noktalar ile gösterilir. Bu değerler, “aykırı değerler” olarak kabul edilir ve jeolojik açıdan önemli bilgiler sağlayabilir. Aykırı değerler, veri setinin beklenen aralığın dışına çıkan ve olağan dışı bir durumu gösteren değerlerdir. Jeolojik bir parametrede beklenmedik şekilde yüksek veya düşük konsantrasyonlar, ölçüm hataları veya jeolojik açıdan önemli anomaliler gösterebilir.

Aykırı Değerlerin Nedenleri

Aykırı değerlerin birden fazla sebebi olabilir:

Doğal Jeolojik Anomaliler: Bazı jeolojik örnekler, diğerlerinden önemli ölçüde farklı element konsantrasyonlarına sahip olabilir. Bu durum, jeolojik geçmişte yaşanan özel olaylara veya kayaç bileşimindeki farklılıklara bağlı olabilir.

Ölçüm Hataları: Yanlış veri girişi, hatalı laboratuvar analizi veya ekipman arızası gibi nedenlerden dolayı veri setinde hatalı değerler bulunabilir.
Veri Setinin Yetersizliği: Küçük veri setleri, veri setinin gerçek dağılımını tam olarak temsil etmeyebilir ve aykırı değerlerin daha sık görünmesine neden olabilir.

Aykırı Değerlerin Jeolojide Kullanımı

Aykırı değerler, jeolojide birçok farklı alanda kullanılabilir. Örneğin:

Mineral yataklarının keşfi: Yüksek konsantrasyonda element içeren aykırı değerler, mineral yataklarının keşfedilmesine yardımcı olabilir.
Jeolojik risklerin değerlendirilmesi: Beklenmedik şekilde yüksek veya düşük değerler, jeolojik riskler (örneğin, heyelan veya deprem riski) hakkında bilgi verebilir.

Veri setinin doğrulanması: Aykırı değerler, veri setinde hata olup olmadığını kontrol etmemize yardımcı olabilir.

Aykırı Değerlerin Yorumlanması

Aykırı değerleri yorumlarken aşağıdakiler göz önünde bulundurulur:

Değerin büyüklüğü: Ne kadar büyük bir sapma gösterdiği, jeolojik açıdan ne kadar önemli olduğunu gösterir.
Aykırı değerlerin sayısı: Birden fazla aykırı değer varsa, bu durum jeolojik açıdan daha anlamlı olabilir.
Değerlerin konumu: Veri setinin hangi kısmında yer aldıkları, jeolojik problemin yorumlanmasında önemli rol oynayabilir.

Ortalama (İsteğe Bağlı)

Kutu grafiklerinde, ortalama değer her zaman gösterilmez. İsteğe bağlı olarak, ortalama değer kutu içerisine veya kutuya yakın bir yere yerleştirilebilir. Ortalama, veri setinin merkez eğilimini gösterir ve medyana yakın bir değerde olması beklenir.

Ortalama ve Medyan Arasındaki Farklar

Medyan, veri setinin tam ortasındaki değeri gösterirken, ortalama tüm değerlerin toplamının veri setindeki değerlerin sayısına bölünmesiyle hesaplanır. Jeolojik veriler her zaman normal dağılım göstermez. Bu nedenle, ortalama ve medyan arasındaki farklar jeolojik problemlerin yorumlanmasında önemli bir rol oynayabilir.

Normal Dağılım

Normal dağılım gösteren bir veri setinde, ortalama ve medyan değerleri birbirine yakın olur. Bu durumda, her iki değer de veri setinin merkez eğilimi hakkında benzer bilgiler sağlar.

Asimetrik Dağılım

Jeolojik veriler genellikle asimetrik dağılım gösterir. Bu durumda, ortalama ve medyan değerleri arasında önemli farklar olabilir. Ortalama, veri setinin “ağırlık merkezini” gösterir ve asimetrik dağılımdan daha fazla etkilenir. Medyan ise asimetrik dağılımdan daha az etkilenir ve veri setinin “tam ortasındaki” değeri göstermeye devam eder.

Ortalamanın Jeolojide Kullanımı

Ortalama, jeolojide birçok farklı alanda kullanılabilir. Örneğin:

Element konsantrasyonlarının ortalama değerlerini hesaplamak: Bir bölgedeki toprak örneklerinde bulunan bir elementin ortalama konsantrasyonu, o elementin bölgedeki genel dağılımı hakkında bilgi verir.
Jeolojik katmanların özelliklerini karşılaştırmak: Farklı jeolojik katmanlarda bulunan kayaçların ortalama yoğunluklarını karşılaştırmak, katmanların oluşum koşulları hakkında bilgi verebilir.

Hidrolojik verileri analiz etmek: Bir nehrin akış hızının ortalama değerini hesaplamak, nehrin taşıma kapasitesi ve sedimantasyon potansiyeli hakkında bilgi verir.

Kutu Grafiği Kullanımı

Jeoloji ve diğer bilim dallarında veri analizinde kullanılan güçlü bir araçtır. Bu grafikler, jeokimyasal veriler, kayaç özellikleri, toprak örnekleri, hidrolojik veriler ve jeoteknik veriler gibi çok çeşitli veri setlerini görsel ve kapsamlı bir şekilde analiz etmemize yardımcı olur.

Elementlerin Dağılımının Analizi

Kutu grafikleri, farklı elementlerin jeokimyasal veri setlerinde nasıl dağıldığını görsel olarak analiz etmemize yardımcı olur. Medyan, ortalama ve değişkenlik gibi istatistiksel bilgiler, elementlerin konsantrasyonları hakkında değerli bilgiler sağlar. Bıyıklar ve aykırı değerler, elementlerin konsantrasyonlarında olağan dışı durumları ve olası anomalileri gösterir.

Örnek: Bir jeokimyager, farklı kayaç türlerinde bulunan bir elementin konsantrasyonlarını analiz etmek için kutu grafiği kullanabilir. Kutu grafiği, elementin her bir kayaç türünde ortalama konsantrasyonunu, konsantrasyonlarda ne kadar değişkenlik olduğunu ve hangi kayaç türlerinde elementin konsantrasyonunun beklenmedik şekilde yüksek veya düşük olduğunu gösterir.

Kayaç Özelliklerini Karşılaştırmak

Kutu grafikleri, farklı jeolojik katmanlarda bulunan kayaçların özelliklerini karşılaştırmak için kullanılabilir. Örneğin, kayaçların yoğunluğu, sertliği ve porozitesi gibi özellikleri kutu grafikleri ile karşılaştırılabilir. Bu sayede, farklı jeolojik katmanların oluşum koşulları ve kayaçların mühendislik özellikleri hakkında bilgiler edinilebilir.

Örnek: Bir jeoloji mühendisi, farklı jeolojik katmanlarda bulunan kayaçların dayanıklılığını karşılaştırmak için kutu grafiği kullanabilir. Kutu grafiği, her bir katmandaki kayaçların ortalama dayanıklılığını, dayanıklılıklarda ne kadar değişkenlik olduğunu ve hangi katmandaki kayaçların dayanıklılığının beklenmedik şekilde yüksek veya düşük olduğunu gösterir.

Toprak Örneklerindeki Besin Maddeleri

Kutu grafikleri, toprak örneklerinde bulunan besin maddelerinin konsantrasyonlarındaki değişkenliği değerlendirmek için kullanılabilir. Farklı toprak türlerindeki besin maddelerinin konsantrasyonlarını karşılaştırarak, toprakların verimliliği ve tarımsal üretim potansiyeli hakkında bilgiler edinilebilir.

Örnek: Bir ziraat mühendisi, farklı tarlalarda bulunan toprak örneklerindeki azot konsantrasyonunu analiz etmek için kutu grafiği kullanabilir. Kutu grafiği, her bir tarladaki toprakların ortalama azot konsantrasyonunu, konsantrasyonlarda ne kadar değişkenlik olduğunu ve hangi tarlalardaki toprakların azot konsantrasyonunun beklenmedik şekilde yüksek veya düşük olduğunu gösterir.

Hidrolojik Verilerde Akış Hızı

Kutu grafikleri, hidrolojik verilerde akış hızı ve seviyesindeki değişimleri incelemek için kullanılabilir. Farklı zaman periyotlarındaki akış hızı ve seviyelerini karşılaştırarak, hidrolojik sistemlerin nasıl değiştiği ve su kaynaklarının nasıl yönetilebileceği hakkında bilgiler edinilebilir.

Örnek: Bir hidrolog, bir nehrin akış hızındaki mevsimsel değişimleri analiz etmek için kutu grafiği kullanabilir. Kutu grafiği, her mevsimdeki akış hızının ortalama değerini, akış hızlarında ne kadar değişkenlik olduğunu ve hangi mevsimlerde akış hızının beklenmedik şekilde yüksek veya düşük olduğunu gösterir.

Jeoteknik Verilerde Zemin Mukavemeti

Kutu grafikleri, jeoteknik verilerde zemin mukavemeti ve sıkıştırılabilirlik gibi özelliklerini karşılaştırmak için kullanılabilir. Farklı zemin tiplerinin mühendislik özelliklerini karşılaştırarak, zeminlerin inşaat projelerinde nasıl kullanılabileceği hakkında bilgiler edinilebilir.

Örnek: Bir geoteknik mühendisi, farklı zemin tiplerinin taşıma kapasitesini karşılaştırmak için kutu grafiği kullanabilir. Her bir zemin tipinin ortalama taşıma kapasitesini, taşıma kapasitesinde ne kadar değişkenlik olduğunu ve hangi zemin tiplerinin taşıma kapasitesinin beklenmedik şekilde yüksek veya düşük olduğunu gösterir.

Kutu Grafiği Yorumlaması

Kutu grafikleri, jeoloji ve diğer bilim dallarında veri analizinde kullanılan güçlü bir araçtır. Bu grafikler, karmaşık veri setlerini görsel olarak basit ve anlaşılır bir şekilde sunarak jeolojik problemlerin daha iyi anlaşılmasını ve yorumlanmasını sağlar. Kutu grafiğini yorumlarken aşağıdakiler göz önünde bulundurulur:

Kutunun Genişliği

Kutunun genişliği, veri setinin değişkenliğini gösterir. Geniş bir kutu, veri setinde daha fazla değişkenlik olduğunu, yani değerlerin ortalama etrafında daha geniş bir şekilde dağıldığını gösterir. Dar bir kutu ise veri setinde daha az değişkenlik olduğunu, yani değerlerin ortalama etrafında daha dar bir şekilde dağıldığını gösterir.

Medyanın Konumu

Medyan, veri setinin tam ortasındaki değeri gösterir ve veri setinin merkez eğilimi hakkında bilgi verir. Medyanın konumu, verilerin simetri veya asimetrisi hakkında da bilgi verir. Medyan kutunun tam ortasındaysa veri seti simetriktir. Medyan kutunun bir tarafına kaymışsa veri seti asimetriktir.

Bıyıkların Uzunluğu

Bıyıklar, 1. ve 3. çeyreklerden 1.5 IQR (interquartile range) uzaklıktaki değerlere kadar uzanan dikey çizgilerdir. Bıyıkların uzunluğu, veri setinin yayılma aralığını gösterir. Uzun bıyıklar, daha geniş bir veri aralığı olduğunu, yani değerlerin minimum ve maksimum değerleri arasında daha geniş bir yelpazede dağıldığını gösterir. Kısa bıyıklar ise daha dar bir veri aralığı olduğunu gösterir.

Aykırı Değerler

Aykırı değerler, IQR’ın 1.5 katından daha uzakta bulunan değerlerdir. Bu değerler, veri setindeki olağandışı değerleri gösterir ve jeolojik açıdan önemli bilgiler sağlayabilirler. Aykırı değerler, jeolojik bir parametrenin beklenen aralığın dışına çıkan ve olağan dışı bir durumu gösteren değerler olabilir.

Kutu Grafiği Yorumlama Örnekleri

Jeokimyasal veri setinde

Bir elementin konsantrasyonunu gösteren kutu grafiğinde geniş bir kutu, elementin konsantrasyonunda yüksek değişkenlik olduğunu gösterir. Medyanın konumu, elementin ortalama konsantrasyonunu gösterir. Bıyıkların uzunluğu, elementin konsantrasyonunun minimum ve maksimum değerleri arasındaki aralığı gösterir. Aykırı değerler, elementin konsantrasyonunda beklenmedik şekilde yüksek veya düşük olan değerleri gösterir.

Kayaç özelliklerini karşılaştırılması

Farklı kayaç türlerinde bulunan bir mineralin yoğunluğunu gösteren kutu grafiğinde, her bir kayaç türü için bir kutu bulunur. Kutuların genişliği, her bir kayaç türünde mineralin yoğunluğundaki değişkenliği gösterir. Medyanın konumu, her bir kayaç türünde mineralin ortalama yoğunluğunu gösterir. Bıyıkların uzunluğu, mineralin yoğunluğunun minimum ve maksimum değerleri arasındaki aralığı gösterir. Aykırı değerler, mineralin yoğunluğunda beklenmedik şekilde yüksek veya düşük olan kayaç örneklerini gösterir.