Dalga eylemi kıyı çizgileri boyunca hem aşınma hem de çökelme açısından baskın mekanizmadır. Dalgalar çarpma eyleminden dolayı güçlü olsalar da, kaya zayıflıklarını oymada ve sediment çökelimini kontrol etmede çok seçicidirler. En büyük ve en güçlü dalgalar karada en uzağa giden dalgalardır.
Büyük tayfun dalgaları güçlü ve yıkıcıdır. Dalgalar daha yüksek boyutlara eriştiğinde gelgit basmaları hasara neden olur. Bunlar, 1953’de Kuzey Denizi’nde ve 1970’de Bangladeş’te olduğu gibi, daha çok ilkbaharda yüksek gelgit düzeylerinde kuvvetli kıyı rüzgarlarının desteğiyle ve düşük atmosfer basınçlarında oluşurlar.
Kıyı bölgeleri, karayla deniz arasındaki dinamik bir geçiş bölgesini oluşturur ve dalgalar, akıntılar, gelgitler ve fırtınalar gibi çeşitli jeolojik ve okyanografik süreçlerin etkisi altındadır. Bu karmaşık etkileşimler, kıyı şeridinin şekillenmesini ve zaman içinde değişmesini belirler.
Falez Aşınması
Falezler, kıyı şeridinde deniz seviyesinden yüksekte yer alan dik kaya oluşumlarıdır. Dalgalar, akıntılar ve fırtınalar gibi jeolojik ve okyanografik süreçlerin etkisiyle zamanla aşınabilirler. Bu aşınma süreci “falez aşınması” olarak adlandırılır.
Kıyı aşınması plaj düzeyindeki dalga hareketiyle oluşur. Bu eylem bir dalga yarığı geliştirerek ilerler ve geride bir dalga aşındırma platformu bırakır. Bu şekilde falezlerin altı oyulur ve kaya düşmeleriyle (veya zayıf malzemede büyük heyelanlarla) falez geriler. Sağlam kaya falezlerinin seçici dalga aşındırması fayları, eklemleri ve zayıflıkları yararak deniz mağaraları, kemerler ve küçük koylar oluşturur. Bunlar giderek kara içine doğru ilerler. Kıyı dengesi, yumuşak kayaların plaj çökelmesi ile korunduğu yerlerdeki koylar arasında karayı yavaşça aşındırır.
Falez Aşınması Süreci
Falez aşınması, dalgaların kıyıya çarpmasıyla başlar. Dalgaların enerjisi, kayaların aşınmasına ve parçalanmasına neden olur. Bu aşınma süreci, falezlerin tabanında bir oluk oluşmasına yol açar. Bu oluk zamanla derinleşerek bir dalga yarığı haline gelir. Dalga yarığı, falezlerin gerilemesine ve deniz mağaraları, kemerler ve küçük koylar gibi oluşumların oluşmasına neden olur.
Falez Aşınmasını Etkileyen Faktörler
Falez aşınmasını etkileyen birçok faktör vardır. Bu faktörlerden bazıları şunlardır:
- Dalga enerjisi: Dalgaların yüksekliği ve gücü, falezlerin aşınma hızını belirleyen en önemli faktörlerden biridir.
- Kaya tipi: Kayaların tipi ve sertliği, aşınmaya karşı direncini belirler. Yumuşak kayalar, sert kayalara göre daha hızlı aşınır.
- Kıyı şeridi eğimi: Kıyı şeridi ne kadar dik olursa, dalgaların kayalara çarptığında o kadar fazla enerjiye sahip olur ve bu da daha fazla aşınmaya neden olur.
- Deniz seviyesi: Deniz seviyesindeki yükselme, falezlerin daha fazla dalga enerjisine maruz kalmasına neden olarak aşınmayı hızlandırır.
Falez Aşınmasının Etkileri
Falez aşınması, kıyı şeridinde birçok etkiye neden olabilir. Bu etkilerden bazıları şunlardır:
- Kıyı şeridi gerilemesi: Falezler aşındıkça, kıyı şeridi geriler ve karadaki alan kaybolur.
- Erozyon: Falezlerin aşınması, kıyı şeridindeki toprak ve kayaların aşınmasına da neden olabilir.
- Habitat kaybı: Falezlerin aşınması, deniz kuşları ve diğer deniz canlıları için habitat kaybına neden olabilir.
- Altyapı hasarı: Falezlerin aşınması, kıyı şeridi boyunca bulunan yollar, binalar ve diğer altyapı unsurlarına zarar verebilir.
Sediment Taşınması
Kırıntılı sedimentler çoğunlukla dalga hareketinin deniz tabanına değdiği sığ sularda yuvarlanırlar. Plajlar, dalganın çarpmasıyla meydana gelen yıkamanın, suyun gözenekli kumda sızmasında dolayı gelişen yıkamadan büyük olduğu yerlerde şekillenirler. Çakıllı tayfun dalgası plajları daha büyük dalgalarla oluşurlar. Kıyı kumulları kumun kara içine rüzgarla savrulması sonucunda çökelir. Daha derin sulara taşınan sedimentler dalga etki derinliği altında dalgayla oluşmuş sekiler ya da kıyı ötesi barları şeklinde çökelirler.
Uzun kıyı drifti, kıyıya verev olarak çarpan dalgaların yıkaması ve sonra da doğrudan plaj yamacı aşağısına taşınmasıyla oluşurlar. Genişliği büyük dalgalardan uzak kesimlerde gelişirler.
Çökelme herhangi bir engelin dulda tarafında kumun derin veya sığ sulara taşındığı yerlerde oluşur. Karadan denize doğru taşınma yönünde bir dil gelişir; bir körfezde veya nehir ağzındaki bara kadar uzanabilir. Ana kıyı ile bir ada arasını kumla bağlayan bir tombolo yapısı oluşabilir. Tuz bataklıkları diller, tayfun plajları veya kıyı kumulları gerisinde tutulan çamur üzerinde oluşurlar. Bariyer adaları (örnek: A.B.D.’nin doğu kıyısındakiler) uzayan dillerden veya yüzeye çıkan kıyı ötesi barlar yoluyla gelişebilir.
Sığ sulardaki karbonat çökelleri değişken olup, kıyı ve kıyı ötesi yapılar açısından zor yer koşullarıdır. Örtü kumları ve mercan resiflerinin dayanımları bunların türüne ve çimentolanma derecesine göre önemli ölçüde değişir. Lagünler ve sabka çökelleri karstik çözünme boşlukları ile zayıflamış çamur, jips ve karbonatları içerir. Batı Avustralya kıyı ötesi petrol platformları için gevşek örtü kumlarında 110 m’den uzun kazıklar kullanılmıştır.
Sediment Taşınması Türleri
Farklı taşıma mekanizmalarına bağlı olarak üç ana sediment taşınması türü vardır:
Sürüklenme
Sürüklenme, sedimentlerin suyun dibinde yuvarlanması veya sürüklenmesidir. Bu, genellikle dalgalar ve akıntılar tarafından oluşturulan güçlü taban akıntıları tarafından yönlendirilir. Sürüklenen sedimentlerin boyutu, taşıma hızını ve şeklini etkiler. Büyük ve ağır sedimentler genellikle dibe yakın sürüklenirken, küçük ve hafif sedimentler daha yüksek su katmanlarında taşınabilir.
Sürüklenmeyi Etkileyen Faktörler
- Taban akıntısı hızı: Taban akıntısının hızı, sürüklenen sedimentlerin hızını ve miktarını belirler.
- Sediment boyutu: Büyük ve ağır sedimentler, küçük ve hafif sedimentlere göre daha az sürüklenir.
- Sediment şekli: Yuvarlak ve pürüzsüz sedimentler, köşeli ve pürüzlü sedimentlere göre daha kolay sürüklenir.
- Deniz tabanı topografik: Deniz tabanının şekli, taban akıntılarının yönünü ve hızını etkileyerek sürüklenen sedimentlerin dağılımını etkileyebilir.
Süzülme
Süzülme, suda askıda kalan ve dibe çökmeden taşınan küçük sediment parçacıklarının hareketidir. Bu, genellikle dalgalar ve akıntılar tarafından oluşturulan türbülans tarafından yönlendirilir. Süzülen sedimentler, uzun mesafeler boyunca taşınabilir ve kıyı şeridi ve deniz tabanının şekillenmesinde önemli rol oynayabilir.
Süzülmeyi Etkileyen Faktörler
- Türbülans: Türbülansın şiddeti, süzülen sedimentlerin miktarını ve taşınma mesafesini belirler.
- Sediment boyutu: Küçük ve hafif sedimentler, büyük ve ağır sedimentlere göre daha kolay süzülür.
- Sediment şekli: Yuvarlak ve pürüzsüz sedimentler, köşeli ve pürüzlü sedimentlere göre daha kolay süzülür.
- Suyun tuzluluğu: Tuzluluk, suyun yoğunluğunu ve dolayısıyla süzülen sedimentlerin taşınma hızını etkileyebilir.
Tuzasyon
Tuzasyon, sedimentlerin dalgalar tarafından taşınmasıdır. Bu, genellikle kıyı şeridinde dalgaların kıyıya çarpması ve geri çekilmesiyle oluşur. Tuzasyon, plajların ve diğer kıyı oluşumlarının oluşumuna ve şekillenmesine katkıda bulunur.
Tuzasyonu Etkileyen Faktörler
- Dalga enerjisi: Dalgaların yüksekliği ve gücü, taşınan sedimentlerin miktarını ve boyutunu belirler.
- Kıyı şeridi eğimi: Kıyı şeridi ne kadar dik olursa, dalgaların sedimentleri taşıma kapasitesi o kadar artar.
- Sediment boyutu: Büyük ve ağır sedimentler, küçük ve hafif sedimentlere göre daha az tuzlanır.
- Sedimentin şekli: Yuvarlak ve pürüzsüz sedimentler, köşeli ve pürüzlü sedimentlere göre daha kolay tuzlanır.
Sediment Taşınmasını Etkileyen Faktörler
Kıyı bölgelerinde ve deniz tabanında önemli bir jeolojik süreçtir. Bu süreç, dalgalar, akıntılar ve fırtınalar gibi jeolojik ve okyanografik etkenler tarafından yönlendirilir ve kıyı şeridinin şekillenmesinde ve deniz tabanının topografik yapısında önemli rol oynar. Sediment taşınmasını etkileyen birçok faktör vardır. Bu faktörlerden bazıları şunlardır:
Dalga Enerjisi
Dalgaların yüksekliği ve gücü, sedimentlerin taşınma hızını belirleyen en önemli faktörlerden biridir. Büyük ve güçlü dalgalar, küçük ve zayıf dalgalara göre daha fazla sediment taşıyabilir. Dalgaların enerjisi, kıyı şeridinin eğimine ve deniz tabanının topografik yapısına da bağlıdır.
Akıntı
Akıntılar, sedimentleri belirli bir yönde taşıyabilir ve kıyı şeridi boyunca tortu birikimini ve aşınmasını etkileyebilir. Akıntılar, gelgitler, rüzgarlar ve deniz tabanının topografik yapısı tarafından oluşturulabilir.
Deniz Tabanı Topografik
Deniz tabanının şekli, sedimentlerin taşınma yönünü ve hızını etkileyebilir. Dik yamaçlar, sedimentlerin daha hızlı taşınmasına neden olurken, düz alanlarda sedimentler daha yavaş taşınır.
Sediment Boyutu
Sedimentlerin boyutu, hangi taşıma mekanizması tarafından taşınacağını belirler. Büyük ve ağır sedimentler genellikle sürüklenme yoluyla taşınırken, küçük ve hafif sedimentler süzülme veya tuzasyon yoluyla taşınabilir.
Organik Madde
Sedimentlerin taşınma hızını ve şeklini etkileyebilir. Organik madde bakımından zengin sedimentler, daha kohezif olma eğilimindedir ve bu da taşınmalarını zorlaştırır.
Diğer Faktörler
Sediment taşınmasını etkileyebilecek diğer faktörler şunlardır:
- Kıyı şeridi tipi: Kumsal kıyılar, kayalık kıyılara göre daha fazla sediment taşınmasına izin verir.
- İklim: Fırtınalar ve diğer şiddetli hava olayları, sediment taşınmasını önemli ölçüde artırabilir.
- İnsan faaliyetleri: Dredging ve kıyı şeridi inşası gibi insan faaliyetleri, sediment taşınma paternlerini değiştirebilir.
Sediment Taşınmasının Etkileri
Sediment taşınması, kıyı bölgelerinde ve deniz tabanında birçok etkiye neden olabilir. Bu etkilerden bazıları şunlardır:
Kıyı Şeridi Şekillenmesi
Sediment taşınması, plajların, kumulların ve diğer kıyı oluşumlarının oluşumuna ve şekillenmesine katkıda bulunur. Dalgalar ve akıntılar tarafından taşınan sedimentler, kıyı şeridi boyunca birikerek plajlar ve kumullar oluşturur. Bu oluşumlar, kıyı şeridini aşınmaya karşı korumaya yardımcı olur ve deniz canlıları için habitat sağlar.
Deniz Tabanının Şekillenmesi
Sediment taşınması, deniz tabanının topografik yapısını şekillendirmeye yardımcı olur. Sürüklenme ve süzülme yoluyla taşınan sedimentler, deniz tabanında birikerek deniz tabanının şeklini ve eğimini değiştirir. Bu değişiklikler, deniz akıntılarını ve deniz yaşamının dağılımını etkileyebilir.
Habitat Kaybı
Sediment taşınması, deniz canlıları için habitat kaybına neden olabilir. Dredging ve kıyı şeridi inşası gibi insan faaliyetleri, sediment taşınma paternlerini değiştirebilir ve deniz tabanındaki habitatları tahrip edebilir. Bu durum, deniz canlılarının besin ve barınma bulmasını zorlaştırabilir ve popülasyonlarının azalmasına neden olabilir.
Altyapı Hasarı
Sediment taşınması, deniz tabanındaki boru hatları ve kablolar gibi altyapıya zarar verebilir. Sürüklenen sedimentler, bu altyapıyı aşındırabilir veya üzerini örterek hasar görmesine neden olabilir. Bu durum, deniz taşımacılığı ve iletişim sistemleri için önemli riskler oluşturabilir.