Buzul Çağının Mirası: Buzul Çökelleri ve Çeşitleri

Dünyamızın jeolojik geçmişi, buzul çağları olarak bilinen soğuk dönemlerle doludur. Bu buzul çağları, kıtaları saran geniş buzul kütlelerinin oluşmasına neden olmuştur. Buzullar eridikçe, arkalarında çeşitli buzul çökelleri bırakmışlardır. Bu çökeller, geçmişteki buzul hareketleri ve iklim koşulları hakkında önemli bilgiler sunar.

 

Pleistosen Buzul Devirleri

Pleistosen Dönemi, 2,6 milyon yıl önce başlayıp 11.700 yıl önce sona eren jeolojik bir dönemdir. Bu dönem, birçok buzul çağının yaşandığı bir dönem olarak bilinir. Bu buzul çağları, kıtalar üzerinde geniş buzul örtülerinin oluşmasına neden olmuştur. Buzul örtüleri, yer şekillerini aşındırmış ve yeni buzul çökeltileri oluşturmuştur.

 

Buz devirleri dünya çapında ortalama sıcaklığın 80C’a düştüğü bir dizi soğuma evreleriyle oluşmuştur. Her buzul devrinde çok büyük buz katmanları Kanada (A.B.D.’ye kadar) ve İskandinavya’yı (Britanya’nın çoğunu) kaplamıştır. Yüksek dağların çoğunda da küçük buzul şapkaları oluşmuştur. Buzulla şekillenmiş araziler ve çökeller buralarda halen geniş şekilde yaygındır.

 

Son buzul devri yaklaşık 10.000 yıl önce sona ermiş olup, İngiltere’de ve A.B.D.’nin Wisconsin eyaletinde Devensian olarak adlandırılır; bugünkü dağlık morfoloji ve alçak kısımlardaki buzul çökelleri bu dönemin eserleridir. Daha eski Buzul Devirleri son buzul devrinden daha geniş alanları kaplamış; İngiltere ve A.B.D.’nin bazı kısımlarındaki alçak arazilerde çökeller bırakmıştır.

 

 

Buzul Çağlarının Nedenleri

Pleistosen Buzul Devirleri’nin nedenleri tam olarak bilinmemekle birlikte, çeşitli faktörlerin rol oynadığı düşünülmektedir. Bu faktörler şunlardır:

• Dünya’nın yörüngesindeki değişiklikler: Dünya’nın yörüngesi, Güneş’ten aldığı güneş ışığı miktarını etkiler. Yörüngedeki değişiklikler, daha soğuk ve daha sıcak dönemlere yol açabilir.
• Kıtasal kayma: Kıtaların hareketi, okyanus akıntıları ve atmosferik dolaşımı etkileyerek buzul oluşumuna katkıda bulunabilir.
• Volkanik patlamalar: Volkanik patlamalar atmosfere kül ve gazlar salarak güneş ışığının engellenmesine ve soğumaya neden olabilir.

 

Buzul Çağlarının Özellikleri

Pleistosen Buzul Devirleri, düzenli aralıklarla meydana gelmiştir. Buzul çağları, soğuk ve kurak dönemler olarak karakterize edilir. Bu dönemlerde, buzullar kıtalar üzerinde geniş alanları kaplamıştır. Buzul çağları arasında kalan daha ılıman dönemlerde ise buzullar erimiş ve deniz seviyesi yükselmiştir.

 

Buzul Çağlarının Etkileri

Pleistosen Buzul Devirleri, Dünya’nın flora ve faunasında önemli değişikliklere neden olmuştur. Buzul çağlarında birçok bitki ve hayvan türü yok olmuştur. Buzul çağları ayrıca insan evrimini de etkilemiştir. İlk insanlar, buzul çağlarında Afrika’da ortaya çıkmış ve buzul çağlarının sona ermesiyle birlikte diğer kıtalara göç etmiştir.

 

Buzul Erozyonu

Buzul erozyonu, buzulların aşındırıcı gücüyle yer şekillerinin aşınması ve yeni şekillerin oluşması olarak tanımlanır. Buzullar, altlarındaki kaya ve toprağı aşındırarak vadi, U-şekilli vadiler, ayna kayaları ve morenler gibi çeşitli buzul erozyonu şekilleri oluşturur.

 

 

Buzul Erozyonunun Nedenleri

Erozyonunun ana nedeni, buzulların ağırlığı ve hareketidir. Buzullar, altlarındaki kaya ve toprağa büyük bir basınç uygular. Bu basınç, kaya ve toprağın parçalanmasına ve aşınmasına neden olur. Ayrıca, buzullar hareket ettikçe altlarındaki kaya ve toprağı da sürüklerler. Bu sürüklenme, aşınmayı daha da artırır.

 

Buzul Erozyonu Türleri

Buzul erozyonu, iki ana türe ayrılır:

• Zımparalama: Buzullar, altlarındaki kaya ve toprağı zımpara kağıdı gibi aşındırarak vadi ve U-şekilli vadiler gibi aşındırma şekilleri oluşturur.
• Sökme: Buzullar, altlarındaki kaya ve toprak parçalarını sökerek morenler gibi sökme şekilleri oluşturur.

 

Buzul Erozyonu Şekilleri

Buzul erozyonunun sonucunda oluşan çeşitli yer şekilleri şunlardır:

• Vadi: Buzulların aşındırması sonucunda oluşan uzun ve dar vadilerdir.
• U-şekilli vadi: Buzulların aşındırması sonucunda oluşan, vadi tabanının U şeklinde olduğu vadilerdir.
• Ayna kayaları: Buzullar tarafından aşındırılmış ve pürüzsüz bir hale gelmiş kaya yüzeyleridir.
• Moren: Buzullar tarafından taşınmış ve belirli bir yerde biriktirilmiş kaya ve toprak parçalarından oluşan tepelerdir.

 

Buzul Erozyonunun Etkileri

Erozyonu, yer şekillerini önemli ölçüde değiştirir. Buzul erozyonunun etkileri şunlardır:

• Vadi ve U-şekilli vadilerin oluşması: Buzullar, aşındırma gücüyle vadi ve U-şekilli vadilerin oluşmasına neden olur.
• Ayna kayalarının oluşması: Buzullar, kaya yüzeylerini aşındırarak ayna kayalarının oluşmasına neden olur.
• Morenlerin oluşması: Buzullar, kaya ve toprak parçalarını taşıyarak morenlerin oluşmasına neden olur.
• Toprak kayması ve heyelanların tetiklenmesi: Buzul erozyonu, toprak kayması ve heyelanların tetiklenmesine neden olabilir.

 

Buzullar kar yağışının yaz mevsimindeki erimeden fazla olduğu yerlerde oluşurlar. Kar katmanları birikir, alttaki katmanları sıkıştırır ve yeniden kristallendirir; sıkışma soncunda buz akmaları oluşur. Çoğu buzullar günde bir metre kadar hareket ederler. Pleistosende buzul istilasına uğramış alanlar arazi aşınma yapılarından dolayı kolaylıkla tanınabilmektedir.

 

• Alpin buzullaşması: Yüksek dağlık alanlarda vadilerde gelişen buzullaşmadır. Buzullar, yüksek röliyefler arasındaki vadiyi daha da derinleştirerek U şekli verirler.
• Katman buzullaşması: Kalın buzlar tüm arazi üzerinde hareket eder; yüksek röliyefli yerlerde daha büyük aşınma meydana gelir. Buz kütlesi yamaç yukarı yönde aşınma yapabilir; çok derinleşmiş kaya havzalarında düzensiz topoğrafya oluşturur.

 

Buzul-Akarsu Çökelleri

Buzul-akarsu çökelleri, buzulların erimesi ile oluşan suların taşıdığı kaya ve toprak parçalarının birikmesiyle oluşan çökeltilerdir. Bu çökeltiler, alüvyal yelpazeler, teraslar ve delta ovaları gibi çeşitli şekillerde bulunur.

 

Tüm buzulların üzerinde, içinde, altında ve mansap yönünde erime söz konusudur. Erime suyu aşınma sonrası değişik buzul-akarsu çökellerini taşır ve çökeltir. Sedimentler çoğunlukla kum ve çakıl olup, orta derecede tabakalanma ve boylanma gösterir. İnce tane genellikle yıkandığından, malzeme genellikle kohezyonsuz ve geçirimlidir. Taşıma gücü yüksek, oturma düşüktür.

 

 

Buzul alüvyonu: Buzul burunlarının mansap kısmında erime suyunun çökelttiği alüviyal kum ve çakıldır. Kame ve esker: Bir zamanlar buzul mağaralarında dolgu olan malzemenin oluşturduğu sırt ve vadiler. Til içinde gömülü olabilir. Buzul – akarsu çökelleri katmanlı til veya buzul kumu ve çakılı olarak da bilinir.

 

Buzul-Akarsu Çökellerinin Oluşumu

Buzul-akarsu çökellerinin oluşumu, buzulların erimesi ile başlar. Buzullar eridikçe, beraberinde kaya ve toprak parçaları da sürükler. Bu kaya ve toprak parçaları, buzulların önünde ve kenarlarında birikerek alüvyal yelpazeler, teraslar ve delta ovaları gibi çeşitli şekiller oluşturur.

 

Buzul-Akarsu Çökelti Çeşitleri

Buzul-akarsu çökellerinin en yaygın türleri şunlardır:

• Alüvyal yelpazeler: Buzulların önünde ve kenarlarında, buzullar tarafından taşınan kaya ve toprak parçalarının birikmesiyle oluşan yelpaze şeklindeki çökeltilerdir.
• Teraslar: Buzullar tarafından aşındırılmış vadi yamaçlarında, buzul-akarsu çökellerinin birikmesiyle oluşan basamak şeklindeki çökeltilerdir.
• Delta ovaları: Buzullar tarafından taşınan kaya ve toprak parçalarının, buzulların eridiği yerlerde göllere veya denizlere birikmesiyle oluşan ovalar.

 

Buzul-Akarsu Çökeltilerinin Özellikleri

Buzul-akarsu çökellerinin bazı önemli özellikleri şunlardır:

• Genellikle iri tanelidirler.
• Yüksek derecede yuvarlak ve sıralanmışlardır.
• Buzul çizgileri ve buzul taşları gibi buzul hareketinin izlerini taşırlar.
• Farklı jeolojik dönemlere ait kaya ve toprak parçaları içerebilirler.

 

Buzul Gölleri

Buzullardaki gölleri, buzulların erimesi ile oluşan suların vadi ve göl havzalarını doldurmasıyla oluşan göllerdir. Bu göllerin en önemli özelliği, moren setleri ile çevrili olmalarıdır.

 

 

Buzul Göllerinin Oluşumu

Bu buzul göllerinin oluşumu, buzulların erimesi ile başlar. Buzullar eridikçe, beraberinde kaya ve toprak parçaları da sürükler. Bu kaya ve toprak parçaları, buzulların önünde ve kenarlarında birikerek moren setleri oluşturur. Bu moren setleri, vadi ve göl havzalarını kapatarak buzul göllerinin oluşmasına neden olur.

 

Buzul Göllerinin Özellikleri

Buzul göllerinin bazı önemli özellikleri şunlardır:

• Genellikle soğuk ve derindirler.
• Berrak sulara sahiptirler.
• Moren setleri ile çevrilidirler.
• Buzdağları ve buzullar içerebilirler.
• Çevresinde buzul aşındırması izleri bulunur.

 

Buzul Göllerinin Çeşitleri

Buzul gölleri, oluşumlarına göre iki ana gruba ayrılır:

• Vadi buzul gölleri: Buzulların aşındırdığı vadilerde oluşan buzul gölleridir.
• Sirk buzul gölleri: Buzulların aşındırdığı sirk adı verilen çukur alanlarda oluşan buzul gölleridir.

 

Buzul Tili

Buzul tili, buzullar tarafından taşınan ve belirli bir yerde biriktirilen kaya ve toprak parçalarından oluşan buzul çökeltileridir. Bu tiller, genellikle moren olarak adlandırılır. Kil, silt, kum, çakıl ve bloktan herhangi biri veya tamamının karışımından oluşan boylanmamış, katmansız çökellerdir. Bileşimi çökelmeden önce buzul tarafından aşındırılmış kayalarla ilişkilidir. Bloklu kil olarak da bilinse de, kilsiz ve hamuru kum olan til çökelleri için bu terim yanıltıcı olabilir.

 

• Birikinti tili: Taşınma ve çökelimle buzul tabanında biriken til olup, üstteki buz yükünden dolayı genellikle aşırı konsolide şekilde ve kil içeriği %10-40 arasındadır.
• Aşınma tili: altındaki buzulun erimesiyle çökelen tildir. Kötü konsolide olup, yıkanmadan dolayı kil içeriği %10’dan azdır.

Tillerin hepsi de yerel olarak değişken olabilir. Yumuşak kil, akıcı kum veya büyük bloklar içeren mercekler veya kuşaklar bulunabilir. Buzulların yeniden ilerlediği yerlerde tillerin sırt şeklini almasıyla uç morenleri yapsıal olarak karmaşık durum kazanabilir. Taşıma gücü yaşlı, sert, birikinti tilinde 400 kPa ile aşınma tilinde 100 kPa’dan küçük değerler arasında değişir. Sıkışabilirlik kilce zengin aşınma tili hariç, düşüktür.

 

 

Buzul Tillerinin Oluşumu

Bu buzul tilleri, buzulların hareket etmesi ile oluşur. Buzullar hareket ettikçe, altlarındaki kaya ve toprak parçalarını da sürüklerler. Bu kaya ve toprak parçaları, buzulların eridiği yerlerde birikerek buzul tillerini oluşturur.

 

A.B.D.- Kanada sınırındaki St. Lawrence Denizyolu’nda gevşek aşınma tili yerine sıkı birikinti tili ile karşılaşıldığında maliyet iki katına çıkmıştır (mostradaki aşınma tilinin derinlerdeki konumu yanlış belirlenmiştir). Kohezyonlu birikinti tilindeki geçici kazı yüzeyleri düşey olabilse de, kumlu aşınma tilinde destek gerektirebilir. Geçirgenlik hamura bağlı olarak genellikle düşük fakat değişkendir. North Wales’deki Eigiau Barajı 1925 yılında temel tilindeki kumlu zonun boylanmasıyla yıkılmıştır.

 

Buzul Tillerinin Özellikleri

Buzul tillerinin bazı önemli özellikleri şunlardır:

• Genellikle iri taneli ve düzensiz bir yapıya sahiptirler.
• Farklı jeolojik dönemlere ait kaya ve toprak parçaları içerebilirler.
• Buzul çizgileri ve buzul taşları gibi buzul hareketinin izlerini taşırlar.
• Sıvılaştırma potansiyeline sahip olabilirler.

 

Buzul Tillerinin Çeşitleri

Buzul tilleri, taşınma şekillerine göre iki ana gruba ayrılır:

• Taban moreni: Buzulların tabanında taşınan ve buzullar eridikçe yerinde kalan morenlerdir.
• Yüzey moreni: Buzulların yüzeyinde taşınan ve buzullar eridikçe yamaçlarda veya vadilerde biriken morenlerdir.