Kedigiller (Carnivora özellikli feliformia) etle beslenen bir alt takımda yer alan canlılardır. İçerisinde misk kedisi, firavun faresi ve sırtlanları içeren alt takımdır. Feliformia dışında caniformia olarak tanımlanan bir alt tür daha vardır. Caniformia alt takımı için de köpek benzeri carnivorlar denebilir, en önemli özellikleri ise ön kısımda dört adet karnasyal dişe sahip olmalarıdır (Akçay, 2014).
Carnivora takımı, etle beslenen memelileri kapsayan ve ikiye ayrılan bir taksonomik gruptur: Caniformia ve Feliformia. Bu yazıda, Feliformia alt takımına odaklanarak, evrimsel geçmişi, sistematik sınıflandırmasını ve önemli özelliklerini ele alacağız.
Feliformia ve Feliformia Alt Takımı
Feliformia Nedir?
Etle beslenen memelilerin (Carnivora) iki ana alt takımından biridir. Kedigiller (Felidae), misk kedileri (Viverridae), firavun fareleri (Nandiniidae) ve sırtlanlar (Hyaenidae) gibi birçok tanınmış türü barındırır. Feliformialar, orta ve iç kulaklarını çevreleyen kemikleşmiş kapsüller (auditory bullae) ile karakterize edilirler. Bu kemik kapsülleri, ses dalgalarının algılanmasında önemli rol oynar ve Feliformia’yı diğer memelilerden ayıran temel bir özelliktir.
Feliformia Evrimsel Geçmişi
Fosil kayıtları, Feliformia’nın Eosen Dönemi’nde (yaklaşık 56-33 milyon yıl önce) ortaya çıktığını göstermektedir. İlk Feliformialar, küçük ve ağaçsıl memelilerdi ve zamanla çeşitli ortamlara uyum sağlayarak çeşitlendiler. Günümüzde Feliformia üyeleri, dünyanın her yerinde, kutuplardan tropiklere kadar uzanan geniş bir yelpazede habitatlarda yaşamaktadır.
Eosen Dönemi Kökenleri
Feliformia alt takımı, memeli evriminin önemli bir kolunu temsil eder ve kökenleri Eosen Dönemi’ne (yaklaşık 56-33 milyon yıl önce) kadar uzanır. İlk Feliformialar, küçük ve ağaçsıl memelilerdi ve günümüzdeki misk kedilerine ve firavun farelerine benzerlikler gösteriyorlardı. Bu ilkel Feliformialar, böcek ve küçük omurgalı hayvanlar avlayarak besleniyorlardı.
Oligosen ve Miyosen Dönemlerinde Çeşitlenme
Oligosen ve Miyosen Dönemleri (yaklaşık 33-5 milyon yıl önce) Feliformia’nın büyük bir çeşitlenme dönemi oldu. Bu dönemde, birçok yeni Feliformia familyası ortaya çıktı ve bu familyalar çeşitli ortamlara uyum sağlayarak farklı ekolojik nişleri doldurdular. Örneğin, bazı Feliformialar karasal ortamlara uyum sağlayarak avcı veya leşçiler haline gelirken, bazıları ise su ortamlarına uyum sağlayarak deniz memelilerine dönüştüler.
Miyosen ve Pliyosen Dönemlerinde Modern Feliformia’nın Ortaya Çıkışı
Miyosen ve Pliyosen Dönemleri (yaklaşık 5-2 milyon yıl önce), modern Feliformia familyalarının ortaya çıkışı ve çeşitlenmesi için kritik bir dönemdi. Bu dönemde, kedigiller, sırtlanlar, mangustlar ve misk kedileri gibi günümüzde tanıdığımız birçok Feliformia familyası evrimleşti. Bu familyaların her biri, kendine özgü morfolojik ve ekolojik adaptasyonlar geliştirerek farklı nişleri doldurdu.
Pleistosen Döneminde Feliformia’nın Dağılımı
Pleistosen Dönemi (yaklaşık 2 milyon-11.700 yıl önce), buzul çağları ve sıcaklık dalgalanmaları ile karakterize edilen bir dönemdi. Bu değişen koşullar, Feliformia’nın coğrafi dağılımını ve popülasyonlarını önemli ölçüde etkiledi. Bazı Feliformia türleri yeni ortamlara uyum sağlayarak genişledi, bazıları ise yok oldu.
Holosen Döneminde Feliformia’nın Durumu
Holosen Dönemi (yaklaşık 11.700 yıl önce – günümüz), insan faaliyetlerinin küresel ekosistem üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğu bir dönemdir. Bu dönemde, birçok Feliformia türü habitat kaybı, avlanma ve hastalık gibi insan kaynaklı tehditlerle karşı karşıya kalmıştır. Ne yazık ki, bu tehditler sonucunda bazı Feliformia türleri nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır.
(Savage & Long 1986 ).
Yaşayan bütün taksonların ortak bir özelliği vardır. Bu özellik orta ve iç kulak içinde kemikleşmiş kapsüllerdir (auditory bullae). Zaten bu farklılık da caniformia ile feliformia alt takımları arasındaki en önemli farklılıktır. Genel olarak değerlendirmek gerekirse, feliformialarda auditory bullalar birleşmiş iki kemikten oluşurken, caniformialarda tek bir kemikten oluşmuş, bölünmüş ya da tek bölmeli bullalarıyla özelleşmiştir (Holliday, 2007).
Feliformia Sistematik Sınıflandırması
Bu alt takımın sistematik sınıflandırması, morfolojik ve moleküler veriler temelinde belirlenir ve sekiz ana familyadan oluşur:
Ailuridae (Miskyedileri)
- Tek cins: Ailurus (Tek tür: Dev panda)
- Özellikler: Panda ayıları, bambu ile beslenen büyük ve otçul memelilerdir. Kürkleri siyah-beyazdır ve uzun kuyruklara sahiptirler.
Nandiniidae (Firavun Fareleri)
- Tek cins: Nandinia (Tek tür: Firavun faresi)
- Özellikler: Firavun fareleri, uzun kuyrukları ve kemikli sırtları ile benzersiz bir görünüme sahip orta büyüklükte memelilerdir. Böcek ve küçük omurgalı hayvanlar avlarlar.
Viverridae (Zabuunlar, Misk ve Civet Kedileri)
- Alt familyalar: Paradoxurinae (Zabuunlar), Viverrinae (Misk kedileri), Hemigalinae (Civet kedileri)
- Özellikler: Bu familya, çeşitli boyutlarda ve ekolojik nişlerde yaşayan birçok tür içerir. Zabuunlar omnivordur, misk kedileri ve civet kedileri ise etçildir.
Herpestidae (Mangustlar)
- Alt familyalar: Galidiinae (Malgaş mangustaları), Herpestinae (Eski Dünya mangustaları)
- Özellikler: Mangustlar, zekaları ve sosyal davranışlarıyla tanınan küçük ve orta büyüklükte memelilerdir. Böcek, yılan ve küçük kemirgenler avlarlar.
Hyaenidae (Sırtlanlar)
- Cinsler: Crocuta (Benekli sırtlan), Hyaena (Kahverengi sırtlan), Parahyaena (Çizgili sırtlan)
- Özellikler: Sırtlanlar, güçlü çeneleri ve leş yiyici beslenmeleriyle tanınırlar. Kendi avlarını da avlayabilirler.
Günümüzde yaşayan sırtlanlar Hyaenidae (Gray, 1821) ailesi içerinde yer almakta olup Afrika ve Asya’da dağılmış halde 4 cins altında ve her cins tek bir tür ile temsil edilerek yayılım sunmaktadır. Bunlar sırasıyla:
- Benekli Sırtlan : Crocuta crocuta Erxleben, 1777;
- Çizgili Sırtlan : Hyaena hyaena Linnaeus, 1758;
- Kahverengi Sırtlan: Parahyaena brunnea Thunberg, 1820
- Yeleli Sırtlan (Aardwolf): Proteles cristata Sparrman, 1783; Doğu-Güney Afrika
Prionodontidae (Asya Misk Kedileri)
- Tek cins: Prionodon (Tek tür: Asya misk kedisi)
- Özellikler: Asya misk kedileri, nadir ve nesli tükenmekte olan bir türdür. Misk üreten özel anal bezleri ile bilinirler.
Felidae (Kedigiller)
- Alt familyalar: Felinae (Küçük kedigiller), Pantherinae (Büyük kedigiller)
- Özellikler: Kedigiller, en büyük Feliformia familyasıdır ve ev kedisi, aslan, kaplan, jaguar, leopar, puma, vaşak gibi birçok tanınmış türü içerir.
Procyonidae (Rakunlar ve Kızıl Pandalar)
- Cinsler: Procyon (Rakun), Ailurus (Dev panda), Nasua (Burunlu rakun)
- Özellikler: Rakunlar, omnivordur ve hem karasal hem de su ortamlarında yaşayabilirler. Kızıl pandalar ise otçuldur ve Himalayalar’da bulunur.
Feliformia Önemli Özellikleri
Bu alt takımın üyeleri, onları diğer memelilerden ayıran ve hayatta kalmalarına ve gelişmelerine yardımcı olan bir dizi önemli özelliğe sahiptir.
Auditory Bullae
Feliformia’nın en belirgin özelliklerinden biri, orta ve iç kulaklarını çevreleyen kemikleşmiş kapsüller olan auditory bullae’dir. Bu kapsüller, ses dalgalarının algılanmasında önemli rol oynar ve Feliformia’nın avlarını takip etmesine ve iletişim kurmasına yardımcı olur.
Pençeler
Feliformia’nın pençeleri, geri çekilebilen keskin pençelerle donatılmıştır. Bu pençeler, av yakalamak, tırmanmak ve kendini savunmak için kullanılır. Ön pençelerde 5, arka pençelerde ise 4 parmak bulunur.
Dişler
Feliformia’nın dişleri, et kesmek ve öğütmek için özel olarak tasarlanmıştır. Keskin kesiciler ve köpek dişleri avı yakalamak ve öldürmek için kullanılırken, azı dişleri eti çiğnemek ve sindirmek için kullanılır.
Beslenme
Feliformia, etçil memelilerdir ve besinleri için diğer hayvanlara avlanır. Avlanma teknikleri türden türe değişir, ancak pusuda bekleyerek, takip ederek veya sürü halinde avlanarak avlanabilirler.
Sosyal Yapı
Feliformia’nın sosyal davranışları türden türe değişir. Bazı türler yalnız yaşarken, bazıları ise koloniler halinde yaşar. Koloniler halinde yaşayan türler, avlanmada ve yavrularını korumada iş birliği yapabilirler.
Duyular
Feliformia, mükemmel görme ve işitme duyusuna sahiptir. Bu keskin duyular, avlarını takip etmelerine ve tehlikelerden kaçmalarına yardımcı olur. Bazı türler, karanlıkta görebilmelerini sağlayan özel göz adaptasyonlarına sahiptir.
Hareketlilik
Birçok Feliformia türü, tırmanma ve yüzme yeteneğine sahiptir. Bu yetenekler, farklı habitatlarda yaşama ve av bulma yeteneklerini geliştirir.
Evrimdeki Rol
Feliformia, memeli evriminde önemli bir rol oynamıştır. Bu alt takımın üyeleri, 56 milyon yıldan fazla bir süredir Dünya’da yaşıyor ve zamanla çeşitli ortamlara uyum sağlayarak çeşitlenmişlerdir. Feliformia, günümüzde de biyolojik çeşitliliğe önemli katkılar sunmaktadır ve birçok farklı ekolojik nişi doldurmaktadır.
Crocuta crocuta Sınıflama
Sınıf: MAMMALIA (Memeliler)
Bu en üst düzeydeki taksonomik kategoriyi temsil eder ve memelileri diğer omurgalı hayvanlardan (örneğin kuşlar, sürüngenler, amfibiler, balıklar) ayırır. Memeliler, yavrularını anne sütüyle besleyen, kürkle kaplı veya kürksüz (örn. yunuslar) ve orta kulak kemikleri ile çeneleri arasında bağlantı olan canlılardır.
Takım: CARNIVORA (Etçiller)
Bu grup, memeliler sınıfı içerisinde etle beslenen yırtıcıları içerir. Kediler, köpekler, ayılar, sansargiller, rakunlar ve deniz memelileri gibi birçok tanıdık hayvan bu takıma dahildir. Etçiller, genellikle keskin pençelere, dişlere ve avlarını yakalamaya ve öldürmeye uyarlanmış güçlü kaslara sahiptir.
Alt Takım: FELIFORMIA (Kedi Benzeri Etçiller)
Bu alt takım, kedigiller, misk kedileri, firavun fareleri ve sırtlanlar gibi memelileri içerir. Feliformialar, auditory bullae adı verilen kemikleşmiş orta ve iç kulak kapsülleri ile karakterize edilirler. Bu kemik kapsülleri, ses dalgalarının algılanmasında önemli rol oynar ve Feliformia’yı diğer memelilerden ayıran önemli bir özelliktir.
Aile: HYAENIDAE (Sırtlanlar)
Bu aile, benekli sırtlan, kahverengi sırtlan ve çizgili sırtlan gibi sırtlanları içerir. Sırtlanlar, leşçil beslenmeleri ve güçlü çeneleri ile tanınırlar. Kendi avlarını da avlayabilirler.
Altaile: HYAENINAE (Tipik Sırtlanlar)
Bu altaile, benekli sırtlan ve kahverengi sırtlan gibi tipik sırtlanları içerir. Çizgili sırtlan, farklı bir altaileye (Parahyaeninae) aittir.
Cins: Crocuta (Benekli Sırtlan)
Bu cins, benekli sırtlan (Crocuta crocuta) türünü içerir. Benekli sırtlanlar, Afrika’da yaygın olarak bulunan en büyük ve en güçlü yırtıcılardan biridir.
Tür: Crocuta crocuta Erxleben, 1777 (Benekli Sırtlan)
Bu, en alt düzeydeki taksonomik kategoridir ve tek bir türü (benekli sırtlan) tanımlar. Bu tür, Afrika’da çeşitli habitatlarda yaşayan ve leşçil beslenen bir yırtıcıdır.
Benekli sırtlan (Crocuta crocuta), uzunluğu 125-160 cm, omuz yüksekliği 77-80 cm ve ağırlığı 45-85 kg olan yaşayan sırtlan türleri arasında en iri olanıdır. Afrika’nın güney bölgesinde yaşayan populasyonlarda daha belirgin olmak üzere dişiler erkeklerden yaklaşık % 10 daha büyüktür. Diğer türlerin aksine kulaklar yuvarlaktır. Kürkü kısa ve açık kahverengi ile koyu kırmızı tonlarda olup koyu renkli benekler ile karakteristiktir.
Kuyruk kısa olup diğer tüm sırtlanlarda olduğu gibi altında iyi gelişmiş bir anal bez vardır. Pençelerinde sadece 4 parmağı mevcuttur. Dişilerde erkek penisine benzeyen gelişmiş klitorise sahiptir (Holekamp ve Kolowski, 2009; Hoffmann, 2013). İlk olarak Canis crocuta Erxleben, 1777 olarak tanımlanmış olmasına ragmen Hyaena cinsine sonradan geçirilmiştir (Thunberg, 1811).