Levhalar ve Levhaların Yer Değiştirmesi Tanımı ve Yapısı
Levhaların yer değiştirmesi ile ilgili olarak Dünya’nın üst tabakası, tektonik levhalar adı verilen büyük parçalara ayrılmıştır. Bu levhaların kalınlığı, ortalama olarak 100 km civarındadır. Levhaların yapısı, kırılgan bir yapıya sahiptir ve dünya üzerindeki hareketler sonucunda levhalar birbirleriyle sürtünerek, çarpışarak ya da uzaklaşarak yer değiştirirler. Levhaların üstünde yer alan kıtalar, okyanuslar, dağlar ve volkanik adalar gibi birçok jeolojik oluşumun şekillenmesinde etkili olan levhaların hareketleri, dünyanın jeolojik tarihinin de anahtarını oluşturur.
Milyarlarca yıldır var olan dünyamızın çehresi, bugüne kadar birçok kez değişmiştir. Yer kabuğunun yüzeyi lastik toptaki gibi tek bir bütünsel kabuktan değil de, küresel şeklini bozmadan; çatlamış yumurta kabuğu gibi pek çok parçalardan oluşmuştur. Bazen üzerinde okyanusal ve kıtasal kabuk alanlarını birlikte kapsayabilen bu tek, dev ya da küçücük kabuk parçalarına levha denilmektedir. Bu levhalar şekil 2 de görüldüğü gibi bir yayılma kutbu ekseni etrafında hareketlerini sürdürmektedirler.
Yer kabuğunda Büyük Okyanus, Avrasya, Arabistan, Güney Amerika, Kuzey Amerika, Afrika, Nazka, Hindistan-Avustralya, Antarktika, Kokos, Tongo, Anadolu levhası gibi levhaların dışında birçok küçük levha daha bulunmaktadır (Şek. 3). Levhalar kıtaları oluşturan kıtasal kabuk ile okyanusların tabanındaki kısmı oluşturan okyanusal-kabuktan, ya da sadece bunlardan birinden meydana gelebilirler. Dünyanın merkezî kısımlarında üretilen ısı mantodan geçerek daima dışarıya doğru ilerlemeye çalışır. Bu olay üst mantonun hareketlenmesine ve burada konveksiyon akımlarının gelişmesine neden olur. Bu hareketler yeryüzünü kaplayan kırılgan yer kabuğu parçalarıyla (levhalar) sürtünme nedeniyle, onların hareket etmesine, buna bağlı olarak oluşan kırıklardan da yanardağların püskürmesine, kıtalar arasındaki okyanusların açılmasına ya da kapanmasına neden olurlar.
Levhaların Yer Değiştirmesi Hareketleri
Levhaların yer değiştirme hareketleri üç farklı türde sınıflandırılır: yaklaşan levhalar, uzaklaşan levhalar ve kayan levhalar.
Yaklaşan Levhalar
İki levhanın birbirine yaklaşarak çarpışması sonucu oluşan harekettir. Bu hareket sonucunda, bir levha diğerinin altına doğru itilir. Bu olaya “Levha Çarpışması” adı verilir. Levha çarpışmaları sonucunda ortaya çıkan depremler, okyanus altı çukurları, volkanik yaylar ve dağ zincirleri gibi oluşumlar meydana gelir. Örneğin, And Dağları, Güney Amerika levhasının Pasifik levhasıyla çarpışması sonucunda oluşmuştur.
Uzaklaşan Levhalar
İki levhanın birbirinden uzaklaşarak ayrılması sonucu oluşan harekettir. Bu hareket, genellikle okyanus ortası sırtları boyunca meydana gelir. Levhaların ayrılması sonucu, yeni okyanus tabanı oluşur. Örneğin, Atlantik Okyanusu, Amerika ve Afrika levhalarının uzaklaşması sonucunda oluşmuştur.
Kayan Levhalar
İki levhanın yanal olarak birbirine sürtünerek kayması sonucu oluşan harekettir. Bu hareket sonucunda, bazen depremler meydana gelebilir. Örneğin, San Andreas Fayı, Kuzey Amerika levhasıyla Pasifik levhasının birbirine paralel hareketi sonucu oluşmuştur.
Levhaların kıtasal kabukları kimi zaman gölde serbestçe yüzen sallar gibi birbirinden uzaklaşırken, kimi zaman da birbirine yaklaşırlar. Yakınlaşma, okyanusal kabuğun kırılarak yerin içerisine doğru dalmasına, bu şekilde okyanusal kabuğun dalarak tükenmesinden sonra da çarpışmasına neden olur. Kıtasal kabuk kesimlerinin, birbirinden uzaklaşan konveksiyon akımlarının etkisi altında kalmasıyla ise, kabuk iki parçaya ayrılır ve parçalar birbirinden uzaklaşmaya başlarlar. Bu uzaklaşma iki parça arasında genişleyen bir okyanus ile büyüyen bir okyanusal kabuğun gelişmesini sağlar. Levhaların hareket hızları 24 cm/yıla kadar değişiklik göstermektedir.
Levhalar ve Levhaların Yer Değiştirmesi Hareketlerinin Etkileri
Levhaların yer değiştirme hareketleri sonucunda birçok doğal afet meydana gelir. Bu afetlerin en yaygın olanları depremlerdir. Levhaların hareketi sırasında bir levha diğerinin altına doğru itilirken, sürtünme kuvvetleri de meydana gelir. Bu sürtünme kuvvetleri sonucunda, levhaların birbirine yapışması veya sıkışması gibi durumlar ortaya çıkabilir. Bu durumlar da, enerjinin birikmesine sebep olur ve bu birikim sonucu büyük bir deprem meydana gelir.
Levhaların hareketleri sonucu oluşan depremler, çok büyük hasarlara yol açabilir. Özellikle, kıyı bölgelerinde oluşan denizaltı depremleri tsunami adı verilen dev dalgaların oluşmasına sebep olabilir. Ayrıca, levha hareketleri sonucu volkanik patlamalar ve lav akıntıları da meydana gelebilir. Volkanik patlamaların yanı sıra, levha hareketleri sonucu oluşan dağ zincirleri, yükseklikleri ve biçimleriyle doğal güzellikler olarak da karşımıza çıkar.
Levhaların hareketleri ayrıca, tarihte önemli olayların da meydana gelmesine sebep olmuştur. Örneğin, dünya tarihinin en büyük depremlerinden biri 2004 yılında Sumatra Adası açıklarında gerçekleşmiştir ve tsunamilerle birlikte yüz binlerce insan hayatını kaybetmiştir.
Sonuç olarak, levhalar ve levhaların yer değiştirme hareketleri, dünya üzerindeki pek çok doğal afetin oluşmasına sebep olurken aynı zamanda da doğanın muhteşem güzelliklerini oluşturur. Bu nedenle, levhalar ve hareketleri üzerine yapılan çalışmalar, doğal afetlerin önceden tahmin edilmesine ve bu afetlerin etkilerinin azaltılmasına yardımcı olur