Magmatizma, yeryüzündeki kayaçların oluşumunda ve yer kabuğu hareketlerinde önemli bir rol oynar. Yeryüzünde gözlemlenen dağların, volkanların, okyanusların, denizlerin, göllerin ve diğer coğrafi oluşumların birçoğu magmatizmanın sonucudur. Bu makalede, magmatizmanın yeryüzünün gelişimine etkisine odaklanacağız.
Magmatik kayaçlar, içerisinde çözünmüş olarak gazlar ve az miktarda katı madde (kristal) içeren ergimiş (sıvı faz) akkor halindeki silikatın, yani magmanın, katılaşması ve kristallenmesi sonucu oluşurlar. Bu tanımlamaya konu olan magma, yer yuvarının derinliklerinde içsel bir takım olaylar sonucu oluşan ergimenin neticesinde oluşur. Yeryuvarının içsel enerjisinin kullanıldığı bu ergime olayı bölümsel (kısmi) ve seçici bir ergimedir. Yani ergime sonucu oluşan magmanın bileşimi, ergimeye uğrayan kayaçların bileşiminden farklıdır.
Magmatizma Tanımı
Magmatizma, erimiş kaya maddelerinin yer kabuğunda veya mantoda oluşumu ve hareketidir. Magmatizma sonucu oluşan kayaçlar, magmatik kayaçlar olarak adlandırılır. Magmatizmanın ana nedeni, dünya içindeki ısınma ve soğuma süreçleridir. Magmatizma, iki ana türde oluşur: kıtasal ve okyanusal magmatizma.
Magmatik olaylar yeryuvarının bu ilk evrelerinden günümüze yerytuvarının şekillenmesinde etkili olmuş ve bundan sonrada etkili olmaya devam edecektir. Bilinen magmatik kayaçların gelişimi göz önüne alındığında, yeryuvarı üç ana evrede geçerek bugüne gelmiştir. Bu evreler: ilk kıta çekirdeklerinin oluşumu; Pre-Kambriyen ve Pre-Kambriyen sonrasıdır.
Pre-Kambriyen, kıtaların çekirdekler etrafında hızla büyüğü ve kalınlaştığı bir zaman dilimi olup, SiO2‘ce fakir volkanik kayaçlar ile (komatiyit) ve plajiyoklaslarca zengin derinlik kayaçlarıyla (anortozit) karakterize edilebilir.
Magmatizmanın Yeryüzündeki Etkileri
Magmatizma, yeryüzündeki birçok oluşumun nedenidir. Örneğin, dağlar genellikle magmatik süreçlerle oluşur. Erimiş magma, yer kabuğunda birikerek kayaçların çökmesine ve yükselmesine neden olur. Aynı zamanda, volkanlar da magmatizmanın sonucudur. Erimiş magma yeryüzüne çıktığında, lavlar ve püskürme materyalleri volkanik dağlar ve diğer volkanik oluşumlar oluşturur.
Magmatizma ayrıca, okyanus tabanında ve okyanus ortası sırtlarında yeni kabuk oluşumuna neden olan denizaltı volkanizmasının kaynağıdır. Bu volkanlar, okyanus tabanındaki plakaların ayrılması nedeniyle oluşur.
Büyüyen ve kalınlaşan kıtalar, magmanın yer yüzeyine doğru hareket sırasında kabuk içerisinden geçerken farklılaşmasına ve kirlenmesine yol açmışlar, bu nedenle de Pre-Kambriyen sonrası magmatik kayaçlar çeşitlenerek günümüze kadar gelinmiştir. Magmaların ergimiş dış çekirdek itibaren gelişmediğini kimyasal bileşimlerinden biliyoruz. Çünkü ergimiş dış çekirdeğin kimyasal bileşimi Fe-Ni alaşımı olup, magmalar gibi silikat bileşiminde değildir.
Magmatizma ve Yeryüzünün Gelişimi
Magmatizmanın yeryüzünün gelişimine olan etkisi, süreçlerin yavaş ve uzun vadeli bir sonucudur. Magmatik kayaçlar, yer kabuğundaki değişimlerin izlerini taşırlar ve bu kayaçlar incelenerek yer kabuğunun evrimi hakkında bilgi edinilebilir. Magmatizmanın yeryüzünün gelişimine olan etkisi, tektonik levha hareketleri, deniz tabanı yayılması ve volkanizma gibi süreçleri içerir.
Magmatizmanın neden olduğu volkanik faaliyetler, yer kabuğunun şekillenmesine ve dağların, volkanların ve diğer coğrafi oluşumların oluşmasına neden olur. Ayrıca, magmatizma yeryüzünde yaşayan canlıların yaşamına da etki eder.
Magmatizma Türleri
Magmatizma, birkaç farklı türde meydana gelebilir. Bu türler şunlardır:
- Okyanus tabanı yayılımı magmatizması: Okyanus tabanı yayılımı magmatizması, okyanus kabuğunun yeni malzeme üretmek için ayrılması sırasında gerçekleşir. Yer kabuğunun altındaki mantoda eriyen magma, yüzeye doğru yükselir ve okyanus kabuğunun yüzeyine çıkar. Bu magma soğuyup katılaştığında, yeni okyanus kabuğu oluşur.
- Kıtasal magmatizma: Kıtasal magmatizma, büyük kaya kütlesinin oluştuğu süreçtir. Kıtasal magmatizma, yeryüzündeki volkanik faaliyetlerin neden olduğu süreçdeğildir. Bunun yerine, kıtasal magmatizma, yeryüzündeki mantonun kıtasal kabukla etkileşimi sonucu oluşur. Mantoda eriyen magma, yeryüzüne yaklaştıkça, kıtasal kabukta birçok farklı türde magmatizma sürecini tetikleyebilir. Örneğin, kıtasal magmatizma granit ve diğer plütonik kayaçlar gibi kıtasal kabukta büyük kristaller içeren kayaçların oluşumuna yol açabilir.
- Subduksiyon magmatizması: Subduksiyon magmatizması, bir levhanın diğer levhanın altına batması sırasında gerçekleşir. Subduksiyon sırasında, batan levhanın yüzeyi aşındırılır ve bu süreç sırasında, yer kabuğunun altındaki mantoda eriyen magma yüzeye yaklaşır. Subduksiyon magmatizması, volkanik adalar, volkanik yaylar ve stratovolkanlar gibi yeryüzü şekillerinin oluşumunda önemli bir rol oynar.
- Rift magmatizması: Rift magmatizması, kıtaların ayrılması sırasında gerçekleşir. Rift magmatizması, kıtasal kabukta yer alan bir çatlak boyunca magma yüzeye doğru yükselir ve genişlemiş bir çatlağı doldurur. Bu süreç sonucu, yeni kara parçaları ve volkanik dağlar oluşur.
Birçok araştırmacı, yeryüzündeki magmatizmanın zaman içinde değiştiğini ve bu değişimin yeryüzünün evriminde önemli bir rol oynadığını düşünmektedir. Örneğin, yeryüzündeki magmatik faaliyetin çoğu, yaklaşık 2,5 milyar yıl önce başladı ve bu süreç, yeryüzündeki oksijen seviyelerinde büyük bir artışa neden oldu. Bu artış, yeryüzündeki yaşamın evriminde önemli bir rol oynadı.