Magmanın Yayılma Sırtlarında Oluşması

Yerin sıcaklığının derinlikle artması magmanın oluşumuyla ilgili yapabildiğimiz tek temel gözlemdir. Jeotermal gradyan adıyla bilinen bu sıcaklık artışı km başına yaklaşık 25 °C ortalamaya sahiptir. Bu nedenle derindeki kayaçlar kızgın sıcaklıkta olmakla birlikte basınç artışıyla ergime sıcaklıkları yükseldiğinden ötürü katı kalırlar. Bununla birlikte yayılma sırtlarının altında basınç azaldığından sıcaklık yer yer, en azından kısmen ergime sıcaklığını geçer. Bir başka deyişle sırtlardaki levhaların ayrılması muhtemelen derindeki kızgın kayaçlarda basıncı azaltıp ergimeyi başlatır. Ayrıca su, termal enerjinin minerallerdeki kimyasal bağları koparmasına yardımcı olduğundan suyun bulunması yayılma sırtlarının altında ergime sıcaklığını azaltır.

Manto sorguçları adlı yersel, silindir biçimli sıcak manto malzeme sorguçları yayılma sırtlarının altında yükselip tüm yönlerde yayılır. Belki de kabuk ve üst mantodaki radyoaktif mineral konsantrasyonları bozuşup kayaları ergitmek ve böylece magma oluşturmak için gereken ısıyı sağlar.

Yayılma sırtlarının altında oluşan magma hep mafiktir (%45 – %52 silis). Bununla birlikte bu magmanın türediği üst manto kayaçları büyük ölçüde ferromagnezyen silikatları ve daha az miktarlarda ferromagnezyen olmayan silikatları içeren ultramafik (%45’ten az silis) olarak nitelendirilir.

Jeologlar mafik magmanın ultramafik kayaçtan nasıl ortaya çıktığını açıklamak için magmanın yalnızca kısmi ergiyen kaynak kayaçtan oluştuğunu ortaya atmıştır. Bu kısımi ergime olgusu kayaçtaki minerallerin tamamı aynı sıcaklıkta ergimediğinden gerçekleşir.

Bowen tepkime serisindeki mineral dizilimini hatırlayın. Eğer bowen reaksiyon serisini hatırlayamadıysanız veya bilmiyorsanız “Bowen Reaksiyon Serileri” bu konumuza girerek bilgi alabilir ve öğrenebilirsiniz. Bowen tepkime serisindeki minerallerin ergime düzeni kristallenme düzeninin tersidir. Bu nedenle kuvars, potasyum, feldispat ve sodyumca zengin plajiyoklasdan oluşan kayaçlar ferromagnezyen silikatlar ve kalsiyumlu plajiyoklaslardan oluşanlardan daha düşük sıcaklıklarda ergimeye başlar.

Bu sebeple ultramifik kayaç ergimeye başladığında ilk olarak silisçe en zengin mineraller ergir, daha sonra bunları daha az silis içeren mineraller izler. Böylece ergime tam olmadığında kaynak kayaçtan oranca daha çok silis içeren mafik magma meydana gelir. Bu mafik magma oluştuğunda bir kısmı lav akmalarını oluşturacağ yüzeye çıkarken bir kısmı da yüzeyin altında soğuyarak çeşitli plütonlar oluştururlar.

Bir önceki yazımız olan Magmanın Kökeni başlıklı makalemizde ergime, katı kayaçlar ve mağmanın kökeni hakkında bilgiler verilmektedir.