Maden Jeolojisi İle İlgili Terimler
Maden jeolojisi ile ilgili terimleri sıralamadan önce maden jeolojisi tanımı yapalım. Maden jeolojisi, yeryüzündeki maden yataklarının keşfi, karakterizasyonu, çıkarılması ve işlenmesi ile ilgilenen bir jeoloji dalıdır. Bu alanda kullanılan birçok terim bulunmaktadır. İşte maden jeolojisi ile ilgili en temel terimler ve anlamları:
Metal: Metalik parıltılı, ısı ve elektiriği iyi geçiren, iyonizasyon enerjileri düşük, kolayca oksitlenerek pozitif iyonlar verebilen unsurlardır. Doğada mevcut 92 unsurdan çoğu metaldir. Örneğin; Fe, Cu, Pb, Zn, Cr, Ni, ……. Metal olmayan unsurlar ise şunlardır: H, He, B, C, N, O, F, Ne, Si, P, S, Cı, Ar, As, Se, Br, Kr, Te, I, Xe, At, Rn.
Faydalı Mineral: Yeterli miktarda olduğunda ekonomik bir değer taşıyan mineraldir. Cevher minerali deyimiyle de adlandırılır.
Cevher: Bir veya daha fazla çeşit faydalı mineral içeren ve ekonomik bir önem taşıyan doğal bir kayaçtır. Sadece faydalı minerallerden müteşekkil olabileceği gibi gang mineralleri de içerebilir.
Ham cevher veya brüt cevher veya tuvenan cevher: Cevherin madenden (işletmeden) çıkarılmış olduğu andaki doğal şeklidir.
Gang veya Kısırtaş: Cevher içerisindeki ekonomik değeri olmayan kısım verilen addır.
Steril: Gang ile eş anlamda kullanılır.Aynı zamanda günün koşuları altında ekonomik önemi olmayan mineral kütlelerini de ifade eder.
Yan kayaç veya yan taş: Cevher kütlesinin hemen yanındaki kayaçtır. Saçınım veya stokverk şeklindeki cevherleşmeler için, cevherleşmenin içinde bulunduğu kayaçtır.
Maden kelimesinin anlamları
Farklı anlamlarda kullanılır;
- a) Metal kelimesiyle eş anlamda,
- b) Cevher kelimesiyle eş anlamda,
- c) Cevher çıkartmakiçin yapılan işletme anlamında. İşletme açık veya kapalı olabilir. Küçük işletmeler için maden ocağı deyimi kullanılır.
Maden yatağı: Ekonomik ve teknik olarak işletilebilir cevherli bir kütleyi ifade eder.
Zuhur veya mineralizasyon veya mineralize zon: Etrafındaki kayaçlara oranla faydalı minerallerin derişik halde bulunduğu yerlerdir. Bir zuhurun maden yatağı teşkil edip etmeyeceği incelemelerle anlaşılır.
Belirti: Herhangi bir faydalı mineralin varlığı.
Tenör: Cevherin içerisindeki faydalı mineral, bileşim veya metal oranını belirtir. Ağırlık olarak %, gr/ton veya gr/m3 şeklinde ifade edilir.
Sınır tenör veya Limit tenör: Kendinden daha düşük bir tenörle işletmenin yapılamayacağını tenördür.
Klark: Bir elementin yerkabuğundaki ortalama yüzdesidir. Goldschmidt ‘e (1954) göre O, Si, Al, Fe, Ca, Na, K ve Mg elementinin klarklarının toplamı %98,59 ’dur.
Konsantrasyon: Tenörü, yerkabuğundaki ortalama yüzdesine (klarkına) göre daha yüksek olan bir faydalı mineralin, bileşimin veya elementin (metalin) birikimini ifade eder.
Konsantrasyon Klarkı: Bir elementin (metalin işletilebilmesi için, klarkına oranla kaç defa zenginleşmiş olması gerektiğini belirtir.
Konsantrasyon Klarkı: Sınır Tenörü/ Klark
Rezerv
Cevher kütlesinin ton veya metreküp olarak miktarıdır. Bazı hallerde toplamkütle içindeki faydalı mineral, bileşim veya metal miktarı içinde rezerv deyimi kullanılır.
Görünür rezerv: Üç boyutu ile belirlenmişcevher kütlesi için kullanılır.
Muhtemel rezerv: İki boyutu ile belirlenmiş, üçünçü boyutu tahmin edilen cevher kütleleri için kullanılır.
Mümkün rezerv: Boyutları belirlenmemiş ve varlığı ancak ümit edilelen cevher kütlesi veya kütleleri için kullanılır.
Potansiyel: Varlığı belirlenmiş olmakla beraber işletmesi teknik ve ekonomik nedenlerle günün koşulları altında olanaksız olan, ancak ileride işletilebilecek cevher kütlesinin miktarını belirtir.
Metallojeni: Cevherleri minerolojik, petrografik ve jenetik yönden inceleyen bğilim dalıdır.
Maden provensi: Benzer özelllikteki maden yataklarının birbirlerine yakın olarak bulundukları arazi parçasıdır. Örneğin; Doğu Karadeniz Cu, Pb, Zn, Mn provensi, Elazığ- Hakkari Cr, Cu provensi.
Parajönez: Belli bir maden yatağında, benzer kökenli minerallerin gruplanmasıdır.
Süksesyon: Minerallerin oluşum sırasıdır.
Senjenetik veya Eşoluşumlu: Cevher kütlesinin veya cevher minerallerinin içinde bulundukları yan kayaçla aynı zamanda ve benzer koşullarda olduğunu belirtir.
Epijenetik veya Ardoluşumlu: Cevher kütlesinin veya cevher minerallerinin içinde bulundukları yan kayaçtan sonra ve farklı koşullarda olduğunu belirtir.
İç kökenli veya Endojen veya Hipojen: Oluşum nedenlerinin yerküresinin iç olaylarına bağlı olduğunu belirtir.Mağmatizmaya ve metamorfizmaya bağlı maden yatakları iç kökenlidir.
Dış kökenli veya Ekzojen veya Süperjen: Oluşum nedenlerinin yerküresinin dış olaylarına bağlı olduğunu belirtir. Tortullaşmaya, atmosferik etkenlerle ayrışmaya, taşınmaya bağlı maden yatakları dış kökenlidir.
Ante: Önce. Örneğin; Antetektonik: Tektonizma öncesi.
Post: Sonra. Örneğin; Posttektonik: tektonizma sonrası.
Zonalite: Belli özelliklerin kuşaklarhalinde bulunmasıdır.
Maden Jeolojisi Temel Terimler
- Maden: Doğal olarak oluşan, değerli mineral veya kayaçlardan oluşan katı bir madde.
- Cevher: Değerli minerallerin yüksek yoğunluklu bir şekilde bulunduğu kayaçlar.
- Zenginleştirme: Cevherlerin içindeki değerli mineral oranını artırmak için yapılan işlemler.
- Yataklık: Cevherin yataklar halinde bulunduğu yer.
- Hammadde: Cevherin işlenerek kullanılabilecek hale getirilmiş haline verilen isim.
- Maden İşletmesi: Madenin çıkarılması, zenginleştirilmesi ve işlenmesi için kurulan tesis.
- Rezerv: Doğal kaynakların ekonomik olarak çıkarılabilir bölümü.
- Kaynak: Doğal kaynakların tümü.
- Stok: İşletilen bir maden ocağında hazır bekleyen hammadde miktarı.
- Çıkarma: Madenin yer altından veya yüzeyden çıkarılması işlemi.
Özel Terimler
- Kütlesel Konsantrasyon: Cevherin hacim birimindeki mineral miktarını ifade eden bir ölçü.
- Polimetalik: Bir cevherde birden fazla metalin bulunması.
- Gang: Cevherin içindeki değersiz mineral veya kayaç.
- Ayrışma: Bir cevherin farklı bileşenlerinin fiziksel veya kimyasal olarak ayrılması işlemi.
- Flotasyon: Cevherdeki metalin sıvı fazdan ayrılması için yapılan bir işlem.
- Leaching: Cevherdeki metalin asit veya baz gibi kimyasallarla çözülmesi işlemi.
- Dilüsyon: Cevherin içindeki değersiz malzemenin, işletme sırasında çevredeki kayalarla karışarak artması.
- CIP (Carbon-in-pulp): Çözeltideki altın ve gümüş gibi metallerin aktif karbon kullanarak çözeltiden ayrılması işlemi.
Diğer Maden Jeolojisi Terimleri
- Metalurji: Cevherlerin işlenmesi için yapılan kimyasal ve fiziksel işlemleri kapsayan bir bilim dalı.
- Topraklama: Elektrik akımının yeraltı ve yerüstü tesislerde toprakla temasını sağlayan bir işlem.
- Yanma Kayaları: Magmanın soğuması sonucu oluşan, granit, bazalt, andezit ve riolit gibi kayaçlar.
- Bakırküre: Bakır cevheri.
- Borat: Sodyum, kalsiyum ve boron gibi elementlerin birleşmesiyle oluşan maden.
- Nikel: Çelik üretiminde kullanılan bir metal.
- Krom: Paslanmaz çelik üretiminde kullanılan bir metal.
- Manyetit: Demir ve oksijenin birleşmesiyle oluşan mineral.
- Flurospar: Florür mineralleri arasında en yaygın olanı.
- Toprak: Magmatik, sedimanter ve metamorfik kayaçların çözülmesi ve ayrışması sonucu oluşan malzeme.
Maden jeolojisi ile ilgili terimler oldukça geniştir ve bu listede sadece en temel ve yaygın olanları ele aldık. Bu terimler, maden jeolojisi alanında çalışan uzmanlar için temel bir anlayış sağlar ve bu alanda faaliyet gösteren herkesin bilmesi gereken terimlerdir. Ancak, her bir maden yatağı farklıdır ve bu yüzden terimler de yatak türüne ve coğrafi konuma göre değişebilir.