JeoGenc.NET – Jeoloji Mühendisliği Dersleri
Anortozitlerin ana mineralleri olarak plajiyoklaslar ve az oranda piroksenler oluşturmaktadır. Plajiyoklaslar protoklastik doku (interlocking texture) göstermektedir. “Magmatizma ve Yeryuvarının Gelişimi konusunda anortozitler hakkında kısaca bahsetmiştik. Bu konumuzda anortozitler hakkında daha detaylı bilgiye yer vererek anortozit nerede bulunur ve anortozit nasıl oluşur gibi sorulara hep birlikte cevaplar arayarak daha da derinlere inerek mantık süzgecinden geçirip bulunuş ve oluşum koşullarını kafamızda canlandıracağız.
Anortozitin Bulunuşu ve Anortozitlerin Oluşumu
Anortozitler büyük masifler halinde Prekambriyen kalkanlarda ve bir de ara seviyeler halinde Bushveld (Güney Afrika) ve Stillwater (Montana) gibi stratiform lapolitlerde bulunurlar. İyi bilinen masiflerin başında Kuzey Amerika (Minnesota, Kebek, Adirondaks, Labrador), İskandinavya (Norveç, Finlandiya) ve Güney Afrika‘dakiler gelir.
Anortozitlerin kökeni henüz tam açıklığa kavuşmuş değildir. Yapısal veriler nedeniyle, anortozitlerin (Busveld ve Stillwater gibi stariform masiflerde bulunanlar hariç) bugünkü yerlerinde daha çok hamur bir halde sokulum yaptıkları, esas kütleyi oluşturan kristaller arsında kayganlaştırıcı rol oynayan çok az bir ergimiş kısım bulunduğu düşünülmektedir.
Bu kayganlaştırıcı ergimiş kısımın yerleşme sonunda kristallendiği ve deformasyon göstermeyen mineralleri oluşturduğu kabul edilmektedir. Nitekim anortozitlerde, deforme, kırılmış kristallerin neformasyon feldispatlarıyla yeniden kaynaklanmış olmaları (protoklastik doku) yukarıdaki görüşü desteklemektedir.
Anortozitlerin özellikle kalsik plajiyoklas içerenlerin ağırlık yoluyla farklılaşma mekanizmasıyla nasıl olup da piroksenlerden bu kadar arınarak toplanabildikleri aydınlatılmayan bir noktadır. Bu yüzden anortozitlerin metazomatik yolla meydana geldikleri de ileri sürülmektedir. Ancak bunun mekanizması da tatminkar bir şekilde açıklanabilmiş değildir. Anortozitlerin diğer önemli bir özelliği de yarı derinlik ve yüzey kayaçlarının bulunmamasıdır.
Anortozitlerin anateksi yoluyla meydana geldikleri ileri sürülmüştür. Buna göre Norveç'in güney batısında “Egersund “bölgesindeki anortozitler olasılıkla daha önce mevcut magmatik anortozitlerin kısmi anateksisi yoluyla oluşmuştur.
Stratiform lapolitlerideki anortozit seviyelerinin magmatik kökeni üzerinde hemen hemen görüş birliği vardır. Buna karşın Antekambriyen kalkanlardaki büyük, katazon anortozitlerinin kökeni çok tartışmalıdır. Bowen, bunların da magmatik kökenli olduğunu savunmakta. Gabroik bir magmadan çeşitli mekanizmalarla plajiyoklasların ayrılabileceğini ileri sürmektedir. Örneğin kristallenme esnasında kabuk hareketleri gibi yollarla kütlenin sıkışması sonucunda geriye kalan sıvının, basıncı az olan kısımlara kaçarak kristallenmiş kütleden ayrılabileeği (filter-press) düşünmektedir. Michet ise birincil gabroik bir magmanın daha çok pelitik malzemeyle karışması sonucu plajiyoklasik bir magmanın oluşabileceği ileri sürmektedir.
Anortozitin Ekonomik Önemi
En fazla norit, anortozit ve gabro gibi bazik kayaçların egemen olduğu statiform komplekslerde ekonomik öneme sahiptir. Bu durumda anortozitlerin ekonomik önemi başlıca:
- İlmenit, titanı magnetit, magnetit yatakları ve bunlar içinde gizlenmiş vanadyum (Bushveld – Güney Afrika, Egersund – Norveç, Allard Lake – Kanada, Otanmaki – Finlandiya, Bihar Havzası – Hindistan)
- Pirotin, pentlandit, nikelli pirit, kalkopirit gibi yatakları ve bunlar içinde gizli platin, palladyum, altın, gümüş, arsenik (Petsamo, Norilsk, Montchegorsk – Rusya, Bushveld – Güney Afrika, Sudbury – Kanada, Varllo – İtalya)
- Davidit (U) ile birlikte tali olarak pirit, pirotin, magnetit, ilmenit, rutil (Tete – Mozambik, Radium Hill – Güney Avusturalya)
- Kromit (Bushveld – Güney Afrika) yatakları büyük ekonomik değer arzederler, zira çok büyük yataklar oluştururlar.
Bir önceki yazımız olan Altın (Au) ve Özellikleri başlıklı makalemizde avrikuprit, birincil altın yataklar ve elektrum hakkında bilgiler verilmektedir.
