Yerkabuğundan farklı yöntem ve tekniklerle çıkarılarak çeşitli amaçlar için kullanılan endüstriyel hammaddeler içinde “doğal taşlar” önemli bir yere sahiptir. Doğal taşlar, işlenebilirlik, dayanıklılık, koruyuculuk, yalıtıcılık özellikleri, iyi parlatılabilmesi, farklı renk ve desen çeşitliliği ile taşıdığı estetik görünümü sayesinde insanoğlunun varoluşundan günümüze kadar her zaman yaşamının vazgeçilmez bir parçası olmuştur.
1800’lü yıllara kadar blok taş olarak çıkarılıp “masif” eleman olarak kullanılan doğal taş, bu tarihten sonra endüstri devriminin de etkisiyle masif elemandan çok “kaplama” elemanı olarak kullanılmaya başlamıştır. Son yıllarda, özellikle çevre bilincinin gelişmesi ve doğaya geri dönüşümün başlamasıyla doğal taşın kullanım alanları hızla artış göstermiştir.
Doğal taşla kaplanan yüzeyler diğer alternatif malzemelere göre çok daha uzun ömürlü ve ekonomik olmasının yanı sıra daha estetik ve prestijli görünüme sahiptirler. Boyutlandırılmış doğal blok taş ya da kısaca doğal taş tanımı içine, gerçek mermerler, travertenler-oniksler, renkli kireçtaşları (kalkerler) ve dolomitler, silisli ya da sert taş olarak bilinen magmatik, volkanik ve bazı metamorfik taşlar (granit, gabro, andezit, bazalt, gnays, migmatit vd.) ile kumtaşları ve konglomeralar (puding ve breş) girmektedir.
Doğal taşlar, jeolojik kökenlerine ve mineralojik bileşimlerine göre sınıflandırılır. Bu sınıflandırma, taşların fiziksel ve kimyasal özelliklerini, işlenebilirliklerini ve kullanım alanlarını belirlemede önemli bir rol oynar.
Jeo-Litolojik Sadeleştirilmiş Sınıflandırma
Doğal taşları jeolojik kökenlerine ve mineralojik bileşimlerine göre sınıflandıran Jeo-Litolojik Sadeleştirilmiş Sınıflandırma, her taş grubunun kendine özgü özelliklerini ve kullanım alanlarını belirlemede önemli bir araçtır.
Magmatik Taşlar
Magmatik taşlar, yerkabuğunun derinliklerinde bulunan magmanın soğuması ve katılaşması sonucu oluşur. Bu taşlar genel olarak sert ve dayanıklıdırlar ve binalarda dış cephe kaplaması, zemin döşeme, anıt yapımında ve bazı durumlarda yol yapımında kullanılırlar. Magmatik taşlar, oluşum şekillerine ve mineralojik bileşimlerine göre alt gruplara ayrılır:
- Plütonik Taşlar: Yavaş soğuyan magmanın yeraltında katılaşmasıyla oluşur. Granit, gabro ve diorit gibi örnekler bulunur.
- Volkanik Taşlar: Hızlı soğuyan magmanın volkanik patlamalar yoluyla yeryüzüne çıkarak katılaşmasıyla oluşur. Bazalt, andezit, riyolit ve obsidyen gibi örnekler bulunur.
- Piroklastik Taşlar: Volkanik patlamalar sırasında havaya fırlatılan ve soğuyarak katılaşan kül, lapilli ve pomza gibi malzemelerden oluşan taşlardır.
Sedimanter Taşlar
Sedimanter taşlar, rüzgar, su ve buzul gibi doğal etkenler tarafından taşınan ve biriktirilen tortul kütlelerin basınç ve ısı altında katılaşması sonucu oluşur. Bu taşlar genel olarak nispeten yumuşak ve işlenebilirdirler ve binalarda dış cephe kaplaması, zemin döşeme, heykeltraşlıkta ve kireçtaşı çimento yapımında kullanılırlar. Sedimanter taşlar, oluşum ortamlarına ve ana bileşenlerine göre alt gruplara ayrılır:
- Klastik Taşlar: Kumtaşı, şeyl, konglomera gibi, ana bileşeni kaya parçacıkları olan taşlardır.
- Kimyasal Taşlar: Kireçtaşı, dolomit gibi, ana bileşeni kimyasal çökeltiler olan taşlardır.
- Organik Taşlar: Kömür, petrol gibi, ana bileşeni organik maddeler olan taşlardır.
Metamorfik Taşlar
Metamorfik taşlar, magmatik veya sedimanter taşların yüksek basınç ve sıcaklık altında maruz kaldıkları değişimler sonucu oluşur. Bu taşlar genel olarak sert ve dayanıklıdırlar ve binalarda dış cephe kaplaması, zemin döşeme, mutfak tezgahı yapımında ve mermer heykeltraşlıkta kullanılırlar. Metamorfik taşlar, ana bileşenlerine ve doku özelliklerine göre alt gruplara ayrılır:
- Foliyasyonlu Metamorfik Taşlar: Sleyt, filit, gnays gibi, belirgin tabakalı veya yapraklı bir dokuya sahip taşlardır.
- Masif Metamorfik Taşlar: Mermer, kuvarsit gibi, masif ve homojen bir dokuya sahip taşlardır.
Buna karşılık, daha çok yapılarda ve çevre düzenlemelerinde, çatı örtüsü ile dekorasyon amaçlı kaplama ve süsleme malzemesi olarak kullanılan kayrak (kayagan) taşları (arduvaz-sleyt), ince tabakalı plaketli kireçtaşları ve metamorfik şistler ile parke, bordür ve zar taşı olarak kullanılan sert doğal taşlar “blok taş (dimension stone)” tanımının dışında kalmaktadır (Angı, 2007)
Kullanım alanına göre doğal taşlardan, daha çok magmatik kökenli sert taşlar (granit, siyenit, gabro, diyabaz, andezit vb.) başlıca kamusal alanlarda (hastane, postane, vb.) ve araç-insan trafiğinin yoğun olduğu yapılarda (hava alanları, terminaller, alış veriş merkezleri vb.) kullanılırken, özel yapılarda (evler, oteller, iş merkezleri, şirket binaları vd.) ise gerçek mermerler, renkli kireçtaşları, travertenler ve oniksler daha çok tercih edilmektedir (Angı, 2007).
Kullanım Alanlarına Göre Dağılımı
Magmatik Kökenli Sert Taşlar
Granit, siyenit, gabro, diyabaz ve andezit gibi magmatik kökenli sert taşlar, yüksek dayanıklılıkları ve aşınmaya karşı dirençleri nedeniyle kamusal alanlarda ve yoğun trafiğe sahip yapılarda yaygın olarak kullanılır. Bu taşlar, zemin döşemeleri, duvar kaplamaları, merdivenler ve tezgahlar gibi alanlarda tercih edilir.
Gerçek Mermerler
Mermer, estetik görünümü ve işlenebilirliği ile özel yapılarda oldukça popülerdir. Farklı renk ve desen seçenekleri ile evler, oteller, iş merkezleri ve şirket binalarında zemin döşemeleri, duvar kaplamaları, banyo ve mutfak tezgahları gibi alanlarda kullanılır.
Renkli Kireçtaşları
Kireçtaşı, nispeten yumuşak ve işlenebilir bir taştır. Renkli kireçtaşları, estetik görünümleri ve uygun fiyatları ile özel yapılarda zemin döşemeleri, duvar kaplamaları ve süsleme taşları olarak tercih edilir.
Travertenler
Traverten, gözenekli yapısı ve krem rengi tonları ile özel yapılarda oldukça popülerdir. Banyolar, mutfaklar ve havuz kenarları gibi alanlarda zemin döşemeleri, duvar kaplamaları ve tezgahlar için kullanılır.
Oniksler
Oniks, yarı saydam özelliği ve şeritli desenleri ile oldukça değerli bir taştır. Özellikle lüks yapılarda zemin döşemeleri, duvar kaplamaları ve süsleme taşları olarak tercih edilir.
Türkiye doğal taş sektörünün madencilik sektöründeki payı günümüzde % 50’den fazladır. Güncel olarak, 650 civarında farklı renk, desen ve litolojiye sahip doğal taşın mevcut olduğu ülkemizde, 2014 yılı Kasım ayı itibariyle yaklaşık 2500 civarında ocak (bunların 58 tanesi granit blok taş ocağı olmak üzere), 1800 civarında fabrika ölçeğinde işletme ile 8000 civarında orta ve küçük ölçekte atölye sektörde faaliyet göstermektedir (İMİB, 2015; MİGEM, 2015).
2014 yılı itibariyle, Dünya doğal taş üretiminde Çin Halk Cumhuriyeti ve Hindistan’dan sonra yaklaşık 11.5 milyon ton (bunun yaklaşık 250 bin tonu granit blok taş üretimi olmak üzere) ile 3. sırada bulunan Türkiye, bu dönemde, ham blok, yarı işlenmiş ve işlenmiş doğal taş ürünlerinden yapmış olduğu yaklaşık 2.13 milyar ABD doları ihracat değeri ile de küresel ölçekte Çin Halk Cumhuriyeti ve İtalya’dan sonra yine 3. sırada yer almaktadır.
İhracatı yapılan doğal taş ürün gruplarının büyük bir bölümünü karbonat kökenli gerçek mermerler, kireçtaşları, travertenler ve oniksler oluşturmaktadır. Söz konusu dönemde, doğal taş ihracatının yapıldığı ülkelerin başında 828 milyon dolarla Çin Halk Cumhuriyeti gelmektedir. Bu ülkeyi sırasıyla, 324 milyon dolarla ABD, 112 milyon dolarla Irak, 110 milyon dolarla Suudi Arabistan ve 55 milyon dolarla Hindistan izlemektedir (İMİB, 2015; MİGEM, 2015).
Türkiye’nin Doğal Taş İthalatı
İthalat Miktarı ve Sıralaması
Türkiye, 2013 yılında yaklaşık 250 milyon dolar değerinde doğal taş ürünü ithal ederek dünya genelinde 21. sırada yer almıştır. Bu rakam, Türkiye’nin doğal taş ithalatının önemli bir hacme sahip olduğunu göstermektedir.
İthal Edilen Taş Türleri
İthal edilen doğal taş ürünlerinin büyük kısmı sert doğal taş grubundan oluşmaktadır. Bu gruptaki taşlar arasında granit, gabro ve metamorfik türdeki gnays ve migmatitler yer almaktadır. Sert doğal taşlar, dayanıklılıkları ve aşınmaya karşı dirençleri nedeniyle tercih edilmektedir.
Kaynak Ülkeler
- Türkiye’nin doğal taş ithal ettiği başlıca ülkeler şunlardır:
- Hindistan (1. sıra)
- Çin Halk Cumhuriyeti (2. sıra)
- İspanya (3. sıra)
- Brezilya (3. sıra)
2013 yılı itibariyle, Türkiye’nin diğer ülkelerden yapmış olduğu doğal taş ürünlerinin ithalat değeri yaklaşık 250 milyon dolar ile Dünya genelinde 21. sırada bulunmaktadır. İthalatı yapılan doğal taş ürünlerinin çok büyük bölümünü sert doğal taş grubundaki granit, gabro ve metamorfik türdeki gnays ve migmatitler oluşturmaktadır. Bu doğal taş ürünlerinin ithalatının yapıldığı ülkeler arasında, Hindistan 1. sırada, Çin Halk Cumhuriyeti 2. sırada ve İspanya ile birlikte Brezilya ise 3. sırada bulunmaktadır (MİGEM, 2015).
Türkiye, jeolojik yapısı itibariyle çeşitli renk ve desende zengin doğal taş rezervlerine sahiptir (Şekil 1.2). Jeolojik ve tektonik evriminin sonucu olarak, ülkemizde özellikle geniş gerçek mermer yatakları bulunmaktadır. Devoniyen ve Paleojen jeolojik devirleri arasında kalan jeokronolojik süreçte oluşan bu rezervlerin bir kısmı kırık, kıvrım ve bindirme zonları içinde yer almaktadır. Bu zonların dışında kalan rezervlerin bazıları, tarihsel dönemlerden günümüze kadar işletilegelmiş ve halen işletilmeye devam edilmektedir.
Türkiye’de Doğal Taş Yatakları
Türkiye, jeolojik geçmişi ve çeşitliliği sayesinde zengin doğal taş yataklarına sahiptir. Bu yataklar, blok taş ve süsleme taşı üretimi için önemli bir hammadde kaynağıdır.
Mermer Yatakları
Türkiye’de mermer yatakları genellikle “masif” niteliği gösteren alanlarda (Menderes Masifi gibi) kümelendiği görülmektedir. Bu yataklar, karbonat bileşimli ve metamorfizm aşamasını tamamlamış kristalin dokulu taşlardır. Mermerlerin renkleri ve desenleri, jeolojik geçmişlerine ve mineralojik bileşimlerine göre değişmektedir. Türkiye’de beyaz, krem, bej, gri, pembe, yeşil, mavi ve sarı gibi çeşitli renklerde mermerler bulunmaktadır.
Türkiye’nin önemli mermer yatakları arasında şunlar yer almaktadır
- Afyonkarahisar (Beyaz mermer)
- Denizli (Pamukkale travertenleri)
- Muğla (Beyaz mermer)
- Burdur (Beyaz mermer)
- Isparta (Beyaz mermer)
- Kayseri (Beyaz mermer)
- Kahramanmaraş (Beyaz mermer)
- Adıyaman (Beyaz mermer)
Kireçtaşı Yatakları
Türkiye’de blok taş üretimine uygun geniş yayılımlı ve büyük rezervli kireçtaşı oluşumları genellikle Jura-Kretase ve Eosen yaşlı istifler içerisinde bulunmaktadır. Mikro ve makro fosil içerikli olan bu kireçtaşları genellikle açık gri, pembe ve bej renklidir.
Türkiye’nin önemli kireçtaşı yatakları arasında şunlar yer almaktadır
- Bursa
- Bilecik
- Balıkesir
- Eskişehir
- Ankara
- Konya
- İzmir
- Manisa
- Adana
- Elazığ
- Diyarbakır
Ülkemizde, karbonat bileşimli, başkalaşım (metamorfizm) aşamasını tamamlamış, kristalin dokulu ve bilimsel olarak gerçek mermer özelliği taşıyan bu yatakların, “masif” niteliği gösteren alanlarda (Menderes Masifi gibi) kümelendiği görülmektedir. Türkiye’de, blok taş üretimine uygun geniş yayılımlı ve büyük rezervli kireçtaşı oluşumları ise genellikle Jura-Kretase ve Eosen yaşlı istifler içerisinde bulunmaktadır. Mikro ve makro fosil içerikli, çoğunlukla açık gri, pembe ve bej renkli olan bu kireçtaşları; Bursa, Bilecik, Balıkesir, Eskişehir, Ankara, Konya, İzmir, Manisa, Adana, Elazığ ve Diyarbakır çevresinde yayılım göstermektedir.
Kaynak:
GRANİTLERDE MİNERALOJİ KAYNAKLI JEOLOJİK SORUNLARIN ARAŞTIRILMASI: AKSARAY (İÇ ANADOLU BÖLGESİ-TÜRKİYE)
DOKTORA TEZİ / 2016
Osman Serkan ANGI