Yer içinde basınç da sıcaklık gibi derine gittikçe artmaktadır. Üsteki kaya katmanlarının ağırlığıyla gömülen kayalar üzerine (su basıncına benzer) her yönden eşit bir yük basınçı egemen olur.
Üstelik daha da derinlere inildiğinde yüksek basınç daha sıkı, kafes yapılı yeni minerallerin rekristalizasyonunu kolaylaştırmaktadır. Yük basıncına eklenti olarak kayalar diğer yandan yönlü basınçtan da etkilenir. Bu durum özellikle litosfer levhalarının çarpıştığı bölgelerde ortaya çıkar.
Bu ortamlarda kayalar farklı yönlerden farklı kuvvetler altında kalır; yönlü basınç denilen bu etkiyle kayalarda deformasyon gerçekleşir. Kayayı her yönde eşit kuvvette sıkıştıran yük basıncından farklı olarak, yönlü basınç bir yönde daha kuvvetli oluşu ile fark edilir. Yönlü basınç altındaki kaya birimi en şiddetli basınç yönünde kısalmış veya kalınlaşmış, buna dik yönde ise uzamıştır.
Yük Basıncı ve Yönlü Basınç
Yerkabuğu, sürekli olarak üstteki kayaçlardan gelen yük tarafından sıkıştırılır. Bu yükün neden olduğu basınç, yük basıncı olarak bilinir. Yük basıncı, kayaların özelliklerini ve davranışlarını önemli ölçüde etkiler. Örneğin, yük basıncı, kayaların dayanıklılığını ve kırılganlığını artırabilir.
B. Dağ oluşumu bölgelerinde yönlü basınç altındaki kayalarda kısalma ve uzama
(yayvan hal) görülür.
Yönlü basınç, kayaların veya kaya birimlerinin birbirine göre hareket etmesi nedeniyle oluşan basınçtır. Fayların oluşumuna ve hareketine neden olabilir. Yönlü basınç ayrıca, kayaların kıvrılması ve kırılmasına da neden olabilir.
Yük basıncı ve yönlü basınç, jeolojide önemli kavramlardır. Bu kavramlar, kayaların oluşumunu, özelliklerini ve davranışlarını anlamak için gereklidir.
Sonuçta etkilenen kayada kıvrımlanma görüntüsü veya yayvanlaşma oluşur (lastik bir topa ayak ile basmak gibi). Çarpışma zonlarında yönlü basınç, yatay hareketi ile levha hareket yönüne uygundur (en düşük şiddet dik yönde). Bunun sonucunda yatay yönde kısalmış ve dik yönde kalınlaşmıştır. Yük basıncı yanında yönlü basınç kuvveti daha düşük düzeyde kalmasına rağmen metamorfik kayalarda yine de bu etkiye bağlı çeşitli dokular oluşmaktadır.
Yük basıncının etkileri
Kayaların özelliklerini ve davranışlarını şu şekilde etkiler:
- Dayanıklılığı artırır: Yük basıncı, kayaların dayanıklılığını artırabilir. Bu, kayaların kırılmadan önce daha fazla yük taşıyabileceği anlamına gelir.
- Kırılganlık artırır: Yük basıncı, kayaların kırılganlığını artırabilir. Bu, kayaların daha az zorlanmadan kırılma olasılığının daha yüksek olduğu anlamına gelir.
- Yoğunluğunu artırır: Yük basıncı, kayaların yoğunluğunu artırabilir. Bu, kayaların birim hacim başına daha fazla madde içerdiği anlamına gelir.
Yönlü basıncın etkileri
Yönlü basınç, kayaların özelliklerini ve davranışlarını şu şekilde etkiler:
- Fay oluşumuna neden olur: Yönlü basınç, kayaların birbirine göre hareket etmesine neden olabilir. Bu hareket, fayların oluşumuna neden olabilir.
- Kıvrım oluşumuna neden olur: Yönlü basınç, kayaların kıvrımasına neden olabilir. Bu, kayaların bir yay veya dalga gibi şekil almasına neden olur.
- Kırılma oluşumuna neden olur: Yönlü basınç, kayaların kırılmasına neden olabilir. Bu, kayaların iki veya daha fazla parçaya ayrılmasına neden olur.
Sıcaklıkların oldukça düşük olduğu yüzeye yakın derinliklerde kayalar kırılgan özellikli olup yönlü basınç altında çatlar. Deformasyon sürecinde ise mineral taneleri sürtünme ile aşınır ve ufalanır. Buna karşın yüksek derece ortamlarına kayalar düktil ( plastik) özelliğe sahiptir.
Bu durumda deformasyon ile mineral tanelerinde yassılaşma ve uzanma şekilleri daha belirgin hale gelir. Böylece kayalarda herhangi bir kırılma olmadan deformasyonla akma özelliği sonucu kıvrım görünüşü kazanılır.