Ekstrüzif Magmatik Kayaçlar

Yerkabuğunu oluşturan kütleler tabakalı ya da masif olabilirler. Sedimanter kayaçlar genelde tabakalı iken magmatik ve metamorfik kayaçlar bazen tabakalı görülmelerine karşın çoğunlukla masif kristalen kütleleridir. Yerkabuğunu olu turan kayaçlar çoğunlukla kabuk ölçekli levha hareketlerinden kaynaklanan gerilimler yüzünden şekil ve hacim değiştirirler, deforme olurlar. Bu deformasyon kıvrımlar eklinde (sedimanter kayaçlardaki plastik bükülmeler) ortaya çıkabilir. Böylece antiklinal, senklinal ve monoklinaller oluşabilir. Kayaçlar kırılgan bir deformasyona da uğrayabilirler. Bu kez faylar ve eklem sistemleri ortaya çıkar.

Magmatik kayaçlar yerkabuğunun asıl kütlesini oluştururlar. Aslında sıvı dışçekirdeği bir yana bırakırsak gezegenimizi ince bir sedimanter kayaç örtüsü ile kaplanmı devasa bir magmatik kayaç olarak düşünebiliriz. Sonuç olarak gezegenimizin yapısını, bileşimini, içinde olup bitenleri anlamamız için temel bir magmatik kayaç bilgisine sahip olmamız gerekir.

 

Kayaç çevrimi ile ilgili bölümde magmatik (ingilizce; igneous, ignis=ate ) kayaçların, erimiş kayaçların soğuması ile oluştuğuna işaret edilmişti. Pek çok kanıt magmatik kayaçların ana malzemesini oluşturan magmanın ‘kısmi ergime‘ denen bir süreçle oluştuğunu gösteriyor. Kısmi ergime yer kabuğu ve üst mantodaki farklı derinliklerde (yer yer 200 km) gerçekleşir.

Bir kez oluştuktan sonra, magma kütlesi yüzeye doğru yükselir, çünkü yoğunluğu çevre kayaçlarınkinden daha azdır. Erimi kayaçların yüzeye çıktığı noktalarda görkemli volkanik patlamalar oluşur. Yüzeye ulaşan magmaya lav denir. Bölüm kapağı sayfasında görülen lav çevmeleri ( ng. lava fountain), gazlar kaçarken erimi kayaçları magma odasından fırlattıklarında oluşur.

 

Bazen bacanın tıkanması ve bunu izleyen artan gaz basıncı afet gibi patlamalara yol açar. Ancak her patlama şiddetli değildir, bazıları sakince lav akıtırlar. Erimi kayaçların yüzeyde soğumasıyla oluşan magmatik kayaçlara ekstrüzif veya volkanik kayaçlar denir. Ekstrüzif kayaçlar kuzey ve güney Amerika’nın batı kesiminde ve diğer pek çok kıta da yaygındır. Anadolu’da da bu tür kayaçlar çok yaygın olarak bulunur.

 

Bir önceki yazımız olan Kristal boyutunu etkileyen faktörler başlıklı makalemizde kristal boyutu, magmatik kayaç dokusu ve silika miktarı hakkında bilgiler verilmektedir.